Zu chungchanga Laldenga ngaihdan

"Zu hi kan ram hmelma a ni lo a, kan thian pawh a ni hek lo. Zu hi thil tha pawh a ni lo a, thil chhia pawh a ni hek lo," Laldenga chuan a ti.

"Ka hmaa tuisik hi la ila, zu-ah ngai ta ila, kan ram hmelma chu a ni lo ti rawh u? Kan thian pawh a ni hek lo. Chuvangin kan ngaihtuah danah hian fimkhur a ngai a. Thil a ni ringawt mai a. A chhiatna leh a thatna te, hmelma a nihna leh nih lohna te, kan thian a nihna leh nih lohna te chu kan inlaichin dan a zirin a awm zawk a ni. Ngaihtuahna engemaw avang mai maia a ni lo zawnga sawi kual a hlauhawm hlein ka hria. Chuvangin a pawimawh zawk chu kan inlaichinna a ni thin," a ti bawk.

Laldenga chu Mizoram chief minister hlui a ni a, mi thenkhat chuan Mizo Hnampa tiin an sawi thin. Hun engemaw chen zalenna suala an rammut hnuah, 1986-ah a hote nen an lo haw a, Mizoram state inthlan hmasa berah sorkarna an siam nghal a nih kha. Laldenga chu Mizoram state chief minister hmasa ber a ni ta a, chief minister a nih laia a thusawi zingah zu chungchanga a thusawi hi hriat zui hlawh ber pakhat a ni awm e.

July ni 25, 1988-ah khan Vanapa Hall-ah mipui hmaah zu chungchang hi a sawi a, chumi tuma a thusawi chu vawiin thlengin Mizoram hian a la hre reng a ni.

"Zu hi kan buaipui lo. Kan ramah zu buaipui tute kan buai zawk a ni," tih te, "Zu buaipuitu mi tlemte an awm a, chungte chu kan buaipui luai luai mai niin a lang," tih te leh hemi tuma a tawngkam hrang hrangte chuan khel zui leh um zui a hlawh hle.

"Amahin a chhe lo a, a tha bawk hek lo," tiin zu a hmuh dan a sawi a, chu chu tiang hian entirna hmangin a sawifiah a ni:

"Amaherawhchu, tehkhin nan - Pu Zoramthanga kha zu la tem hauh lo a ni a, rui ta ngat mai sela chu zu kha a dik lo a ni lo a, Pu Zoramthanga kha a dik lo a ni zawk a ni. A rui ve lo Pu Zamawia chuan engah mah a ngai lo ang, tin, zu-a kha a ni lo. Kan ram hian kan hmuh thelhna ni bera ka hriat chu heti zawng hian han hrilhfiah ila - nu pakhat hian nau a awm a, a nau chu a va kal tang tang a, a tlu a, lungah hian a va intauh dawt mai a. Nu khan naupang rilru kha tihdam a duh a, a intauhna lung kha a va beng a, ‘u u i sual em mai, ka paih bo daih ang’ a ti a, a han paih tap a. ‘Tiang deuh chuan Pu Zoramthanga a va intauh avang khan ‘u u i paih bo daih ang u’ kan ti dawn em ni? Puitling angin kan ngaihtuah a ngai ta zawk dawn lo’m ni? Lung kan velh avang khan naupang kha a tlu leh lo chuang lo ang a, chu bakah kan paih bo seng dawn bawk si lo a. Chuvangin naupang tluk loh dan ngaihtuah a ngai ta a ni. Kan huat loh tur kan hua a. A lung tum haw lovin naupang kha a tluk loh dan kan zirtir a pawimawh zawk a ni. A huatthlala chu a zu kha a ni lo a, a ruih avanga pawisawitu Pu Zoramthanga kha a ni zawk a ni. Chuvangin kan ram hian kan en tur zawka kan hriat a pawimawhin ka hria. Chumi avang chuan zu ka sawimawi a ni lo, a nihna tak a ni. Dik takin naupang ang ni lovin kan inen a ngai thin a ni. A nihna takah kan en a ngai ta," tiin.

"Tin, kan ramah hian thianghlim zawk nih duhna avanga mahni huat berte huat ngam loh a tam a ni. Kan sakhuana thleng hian ka ngaihtuah thin a- heng thil kan sawi hian social reformation kan tih, kan election thuchah Manifesto kha a hlutzia ka hmu thin. Kan Manifesto-ah khan social reformation kan ti a, kan ngai pawimawh em em a ni tih in hria ang. Khami-ah pawh khan kan zuk tih nachhan ber chu, zuk leh hmuam tihtlem dan ni mah sela, keimahni ngaihtuah dan siamthat a pawimawh a ni. Helaiah hian kan khawtlang nun kan siamthat loh chuan khawvel civilisation hmasawnnain a han hruai tel lakah hian kan fimkhur thei dawnin a lang lo," tiin he thu hi a sawi zawm a ni.

"Khawvel hian hma a sawn zel hian a tha leh a tha lo a han hruai lut thin a. Chuvangin heng thil a lo kala kan ngaihtuah dan tur en a ngai a. Sorkar atanga kan en dan a dang bawk a, Kohhran atanga kan en dan a dang bawk thin. Tichuan, kan ramah hian kan sakhua te, kan khawtlang nun te, zu kan en dan te, drugs kan en dan te kan ngaihtuah chian a tul hle. Khawvel thil kan en hian keimahni ngaihtuah dan atang hian kan en thin a ni. Keimahnia ngaihtuahna awmsa atangin kan thlir a, chumi kan thlir dan chu a pawimawh ber fo. Tunah hian kan sawi tawh ang khan, kan nunphungah hian kan ram hian ngaihdan dik tak sawichhuah ngam loh, a hamdain a dal tlatna a awm fo thin. Pathian kan ngaihtuahna lamah pawh hian kan rin dan dik tak sawi ngam lovin thianghlim zawka lan tumna, 'mite’n Pathian thu a awih min ti rawh se' tih duh vang mai maia, Awih lek lo biak in kawng zawh kan tam khawp mai," a ti bawk.

"Zu ka duh lo kan tihnaah pawh hian ka kianga mi’n thianghlim min ti se tih vang mai mai kan tamin ka hria. Hmanah khan ka sawi tawh a, zu duh lo hi tih tak meuhvin kan ramah an awm a ni. Amaherawhchu an tam lem lo. Sakhuana avanga duh lo tak tak an awm. Chu lovah chuan zu ruih ching, insum thei lo, awm lo se ka in lo mahna tih beiseiin an duh lo bawk. Tin, Zu ruih ching chhungkua ‘Kan pa leh kan tlangval a tibuai si’ tia duh lo an awm bawk. Chung chu zaa sawmhnih vel an nih ka ring. A tam berah zaa sawmriatte chuan miin thianghlim mi ti rawh se tih vanga duh lo an ni. Chu chu chiang takin kan ramah hian a langin ka hria a ni," tiin a ngaihdan a sawi a, zu duh lotute chungchang hi tiang hian a sawi zawm a ni:

"Tin, chu lo lehah chuan zu hi kan buaipui lo. Kan ramah zu buaipuitute kan buai zawk a ni. Zu buaipuitu mi tlem te an awm a, chungte chu kan buaipui luai luai mai niin a lang. Zu ngawl vei leh zu avanga buai ching hi Aizawl khawpuiah hian mihring nuai khatah sang pawh an awm ka ring lo, zanga pawh an awm lo ang. Ka ring lo. Chung chu a ni kan buaipui a, mi thianghlim nih chakin kan buaipui tam ber. Chuvangin zu hi thil buaipui tham niin ka hre lo. A buaipuitute kan inbuaipui mai mai a ni," tiin.

A sawi zawm zel a, tiang hian: "Tin, buaipuitu tam tak zingah hian- tunah pawh kan Kohhran atangin a lo chhuak a. Kan duh an tih kan ring ngai lo. Amaherawhchu, Kohhran lamah pawh hian a uar zual deuh hi chu kan han lawrkhawm a, kan Kohhran Upa-te zingah pawh hian an family opposition party an ni duh khawp mai. Chuvangin, a ngaihtuah dan leh a lakchhawn dan pawh kan thiam. Kohhran atanga lo kal pawh hi opposition hote hlap vun niin kan hre tlat a ni. An thuchhuahte kan han chhiar hian, 'Chief Minister kan hmu thei lo, min hmu duh lo' tihte Kohhran zawng zawnga chhiarchhuah ngai khawp thil tling ni pawhin a lang lo. Mak in ti ve hle lo maw! Chu bakah keini'n min hmu duh a ni tih pawh kan lo hre lo ve nen, ‘Kohhran thu hi thuneitu te han an ngaithla lo tawlh tawlh a ni’ han tih ngawt te..."

"Kohhran thu-ah leh thlarau thu-ah chuan sorkar hian kam khat pawh kan sawi ve lo a, an thu hi kan ngaihthla tlawk tlawk mai a ni. Englai mahin kan hnial dawn lo a, thlarau lam hruaitute an nih avangin an thu-ah kan dah vek a ni. Amaherawhchu, sorkar policy-ah chuan tu sakhua mah rawn kan tum lo. Hei hi chiang takin hre rawh u. Hindu kan rawn dawn lo, Buddhist kan rawn dawn lo, Sikh kan rawn dawn lo, Kristian kan rawn dawn lo. Pakhat rawnin pakhat kan hlamchhiah dawn lo, Secular sorkar kan ni. Chuvangin hemi thuah chuan tu pawh lo vui palh ula, lo vui lo hram teh u, vuina chi a ni lo," tiin a sawi zawm.

"A duh apiang thu kan ngaithla a, kan zawm vek dawn kan ti lo. Indian Constitution anga thlan kan ni a, secular sorkar kan ni. Pathian hminga kan thutiam chu secularism tungding turin Pathian leh mipui hmaah kan chham a nih kha. Pathian hmaa kan tiam angin he constitution hi tungding turin a secularism leh a socialism te hemi democracy te hi tungding tlat turin kan theihna zawng zawngin kan ti dawn a. Kohhran pakhat rawn chu sawi loh, a Kristian sakhua emaw, a Mosolman sakhua emaw, a Hindu sakhua emaw kan rawn dawn lo. Kan tih tur a ni lo. Chiang taka kan hriat tur chu chu chu a ni," a ti bawk.

"Amaherawhchu, kan sakhua, mimal tak pawhin Kristian kan nih avangin kan sorkar hruaitute hi anmahni mimal thu-ah, thlarau thu-ah emaw, Kohhran kaihhruaina thu-ah emw, kam khat pawhin kan hnial dawn lo a, an thu hi a kawi a ngilin kan zawm dawn," a ti thung.

"Chuvangin helai kan sorkar dinhmun hi hriatchian a ngai a ni. Hetah hian tawp hlei thei kan ni lo. India ramah hian zaa sawmriat Hindu an ni. Zaa sawmriat chuan ‘India ram pum pui hi kan thu a ni, majority Hindu kan ni a, bawng talh kan khap dawn a, Kristian missionary an lo lut thei lo ang’ ti ta se in duh dawn em ni? Chutiang bawk chuan Chakma District council-ah chuan Buddhist majority an ni a, ‘Kristian biak in sak kan phal lo, Pathian thu hril tur lo lut suh u,’ ti sela kan sorkarin a awih dawn chuang lo. An district council saw kan thiat mai ang, a tul chuan," a ti bawk.

"Kan sorkar hi sakhua zawng zawng zah a, ang khat veka en tura siam kan ni. Sakhaw pakhat nekna avanga nem chi kan ni lo. Sikh-in kawng an zawh avangin kan nem dawn lo. Mosolman-in chaw an nghei avangin ka nem dawn bawk lo. Hei hi hrechiang rawh u. Hindu-in poster an tar avangin kan awih mai dawn chuang lo. Secular sorkar kan tih hi chiang takin Zoram mipui hian lo hria ula, ngaihtuah dan in thiam thei ang. Hei hi kan dinhmun leh constitution-a sorkar dinhmun chu a ni. Thlarau leh Kohhran thu-ah tawngkam khat mah chhuah kan tum lo. Rorelna thu-ah leh sorkar policy-ah chuan tumah rawn kan tum bawk lo. Hei hi chiang taka kan hriat tlan ka duh a, huaisen taka kentlang pawh kan tum ang. Chu chu a ni India constitution hian ti tura min chah a, chumi avang chuan a ni thlantlina kan awm a, chumi kenkawh chu a ni kan hna chu. Hei hi a chiang fak tur a ni. Chumi avang chuan zu permit kan pe dawn ka ti lo, kan pe dawn lo ka tihna a ni hek lo, kan ngaihtuah mek a ni. Kan decision chu kan kengtlang dawn, duhsak bik nei lovin kan kengtlang dawh tih kan thutiam kha in hriat kan duh a ni," a ti bawk.

"A aia thuk zawk ka'n sawi ang e; sorkar hian thlarau nunna kan sawi ve thiang lo, kan sawi theih chu khawtlang rorelna tha taka a kalna tur te, development tha taka a kalna tur te leh mihring nun hlimna (humanity) hi zah tlaka a awmna turin hna kan thawk. Mi pakhat chanvo hi midangin laksak kan phal lo. Kan zavai hian meizuk khap duh ila, Pu Saingura hian zu duh si sela, Pu Saingura duh leh chanvo dang anga a zuk theiha kha in tihbuai loh nan kan veng dawn a ni zawk. Constitution-a a chanvo a ni. Amahin dan bawhchhe lova a hlimna kawng a zawh kha an duhsak a. A tam zawkin kan duh loh vangin heng execution work kan tih rorelna kalphung hi a danglam lo," tiin he thu hi a sawi zawm.

"Mipui duhzawng, a ban tam lam kalna chu inthlanah a ni. Dan siamnaah a ni bawk. Chumi piah lamah chuan dan chhunga mi an nunna, an hlimna humhalh tur erawh chuan sorkar a ding a ni. Hmeithai pawh khawtlangin hnawhchhuah tum ringawt sela, an tihbuai loh nan kan hum ang. Tehkhin nan, Ramhlun saw ka bial a ni a, Ramhlun veng pum pui sawn hmeithai pakhat a in atangin umchhuah tum sela, kan awih dawn lo. An vai pawhin intlar mah sela, silai nen police kan tir phei zawk ang. Dan anga mihring ropuina a in chhungkhura awmna kan hawng tur a ni. Chu thutiam chu a ni kan neih. Chumi ti tur chuan ani kan awm. Chuvangin mi tupawhin dan bawhchhe lo a, a hlimna kawng a zawn kha a thiang a ni. Dan a bawhchhiat ve leh erawh chuan rorelnaah a lut thin. Hmeichhiain an ke nalh takte tihlan an duh hian dan an bawhchhe lo, in lo huat pawhin kan hum dawn tihna a ni. A lang lo tur an tihlan thlen erawh chuan danin a man ang, dan an bawhchhiat avangin. Chu chu a ni sawrkarin a enna chu. Dan dinglai bawhchhe lova miin a hlimna kawng a zawh hi a thiang a ni. Chumi ‘Pursuit of happiness’ an tih, hlimna tur kawng miin a zawh hi engah nge khap sak kan tum?" Laldenga chuan a ti.

"Lehlamah chuan kan zuk ngaihtuah thin a. Zu phalna kan pe dawn ni lovin, zu rui lova Pu Lalsanga’n a lo in duh chuan lo in ta mai mai ang hmiang. Engah nge kan huat lem ang? Pu Chawngdinga, chanchinbu ziaktuin kuhva khawr a ei duh a nih chuan ei rawh se. Engahnge kan khap sak lem ang? ‘A ha a tisen em mai, i khap sak ang u’ in ti dawn em ni? ‘A tukthuan ei a titui lo ang e’ in tihsak dawn em ni? Patling a ni alawm. Dan a bawhchhiat loh chuan a tha lo'm ni kan ti a ni. Nupa an inkuah pawhin tunge haw thei awm? Tualcharah an inkuah erawh zawngin kan man ngei ang. Chuvangin tu pawh dan chhunga in hlimna hi kan hawng dawn a. In bawhchhiat chiah erawh chuan danin in chungah ro a rel ang. Chu chu sawrkar ken dan chu a ni a, chu chu sawrkar in administration kan kalpui dan a ni," a ti bawk.

"Amaherawhchu, i hlimna khan midang hlimna a va tihchhiat erawh chuan dan i bawhchhia a ni tawh a, i lo pai lutuk a, a nghawka i nghawk chuan dan i bawhchhia a ni. Chu chu khawvel rorelna kalhmang a ni. Khawtlang sorkar ramah chuan miin an fate an velh nat chuan roreltuin a fa kha an laksak daih mai a ni. Mihring zahawmna, he khawvela a lo pian a, a hlimna tur kawng a zawn hi dan bawhchhiat loh chuan sawrkar chuan thil thiangah kan ngai a ni," a ti thung.

"Sakhua erawh kan rawn dawn lo kan tih tawh kha," tiin Kohhran rawn an tum loh thu a sawi nawn a, "Kan rawn erawh chuan kan rawn vek dawn. Hman ni khan Hindu sakhaw bia pakhat a lo leng a, ‘kan ngaihdan sawi ve kan duh a ni’ a rawn ti a. Tute'n emaw an lo va kheuh ni ngei tur a ni. Nakinah Mosolman-in ngaihdan an sawi ve leh duh ang a, Sikh an lo kal leh ang a, pawl nei lo pawl an lo kal leh ang a, a tawp dawn lo. Chuvangin sakhaw lam chu rawn vak kan tum lo a, ngaihdan an sawi erawh chu bengsikin kan ngaithla vek dawn," a ti.

Mizoram a hmuh dan tiang hian a sawi:

"Tunah hian kan ram kan enin kan zuk hmai hmuh theih chu hei hi a ni. Kei phei chu mithar ber ka ni awm e, hei kum hnih pawh ka rawn hawn hnuah hian kan la awm mumal lo a. Kan zuk hmuh chu kan fate hi kan thunun ta lo. Nu leh pain kan fate kan thunun ngam tawh lo a, kan khawtlang nunah khan zingah kan fate an chhuak a, a tlaiah an lo haw leh a. Nilengin sikulah an kal a, a tha e. Mahse, tlaiah an lo haw khan tuallaiah hlimna kan zawn tir leh a, leng lo thei lovah an inngai a, tuallaiah an leng chhuak a. Nula leh tlangval inrimna tuallai an zawm zui a, hei hi a dik lo. Nula leh tlangvalin tuallaiah hlimna an zawng a. Nu leh pa in pawisa kan neih an ipteah kan thun a, ‘Ka nu ka pa, ka thiante'n cheng za an ak, cheng zahnih an ak, thiante neih ringawt ei mai’ an ti a. Kan lo pe a, tlem a zawng kan lak kan neih chhun chhun kha, ‘ka fapain a keng tlem ang, ka fanuin a keng tlem ang’ tih hi kan hlau a, Chuti chuan kan neih loh thlengin kan ahtir a, tuallaiah an va kal a, inchhungah an awm hman lo. |henawmte inah an len loh chuan nula inah an leng a. A nih loh chuan khawiah emaw an zelthel a, chu chu kan ngaihtuah tawh lo," tiin.

"Khatianga nula leh tlangval pawisa ak si khan eng nge an tia in rin? An tih tur chu nulat tlangval kawnga chetsual leh zu in leh drug-ah lo chuan khawiah mah an lut dawn lo," tiin a sawi zawm a ni.

"He kan khawtlang nun dik lo atang hian a ni tunah hian kan ramah drug, zuruihna leh nulat tlangval lama suahsualna a lo tam. Kan nunphung hi Primitive Life an tih, hmanlaia loneimi hnam mawl kan nih lai atang khan tunah hian ‘Advanced life’-ah khawvel dang nen kan lo inpawh ta si a. Vawilehkhatah kan zuang chho dawn a, kan phak rih lo emaw ni! Kan ngaihtuahnain a thleng pha lo a, chulai karah chuan kan awm avangin kan buai a ni. Sapin Transition Period an ti a, kan tan tanlak hun tak a ni. Primitive ni tawh si lo, Advance a ni si lo a, a kara kan awm lai takah hian he buaina hi kan tawk a. Kan buaina hi kan hriat ve tak tak veleh kan tidam nghal dawn a ni. Chuvangin he hun kan hman laiah hian In tinah fate kan kawmngeih a, an tih tur kan hriat hi a ngai ta a ni. Tunah hian kan pi pu nun dan chu kan sawi ngai lovin in hria," a ti bawk.

"Tualchhungah zu sawr tur a awm pawhin nula tlangvalin an in ngai lo. Nula tlangvalin zu an ruih chuan nu leh pain 'Nupui a duh dawn lo'm ni? Pasal a duh dawn lo'm ni?' an ti thin. Chutiang chu pi leh puin zu an ngaihdan chu a ni," tiin Laldenga chuan Mizo nun a sawi.

"Tunah erawh chuan chutiang chu kan ni ta lo, kan nun a dang tawh. A danglam dan chu ka sawi ngai lovin in hria. Sum a lo tam ta. Upa zahna a awm tawh lo. Nu leh pain kan fapate duh ang angin an ipte kan tipuar lian ta mai a ni. Khami hunlai khan zu an in lo a, in mah se an rui ngam ngai lo. Mizo hian zu kan in thiam lo kan ti thin a,kan hnam hi zu in thiam ber hnam an ti fo a ni. Kan pi leh pu hunah zu a tam, keini kan hunah khan naupan lai pawhin zu a awm a, an in thin. Amaherawhchu, zu an rui ngai lo. Nula leh tlangvalin, khawtlangin, zu an huat tlat avangin. Tunah erawh chuan kan hua kan tih hi kan haw lo. He ram hian haw tak tak ila chuan tuma'n zu an rui ngai lo ang. Kan haw lem nge ni?" a ti.

Related Posts :