Thursday, September 29, 2011

Eng vangin nge chhiatrupna a thlen?

Mizoram Polution Control Board member secretary Er. C Lalduhawma chuan, "Kan rama leimin hi chu thil pahnih - tuidawn leh thli luankawr kan ngaih pawimawh loh vang a ni," a ti.

"Tui chakzia hi kan hre tawk lo niin a lang; Tlawng luiah hian kal ila, a kuang pang vela a khawh khawk te hi en ngat ila, lung chang tak tak a tam ang," a ti.
"Research emaw, survey emaw ka ti lo na a, ka vei em avang hian ka kalna apiangah ka thlithlai \hin a, tumah hian thli luankawr leh tuidawn hi kan ngai pawimawh lo niin ka hria. Kan in chunga tui leh kan thli te hi a luan luanin kan luantir a, chu chu lei chhungah relhlut a, lei a chiah nem ta a ni. Keini ram leilung, nghetlo sa tan phei chuan hei hi a pawi hle. Ruahsur te kan puh \hin a, a dikna chen pawh a awm ang, mahse, kha lei nem sa kha ruah baw-hawkah a min ta \hin zawk a ni. Aizawla leimin tam zawk hi chu chutiang chu a ni ang," a ti.
"Bawlhhlawh reng reng treatment awm lovin kan riral tir a, treatment chu sawi loh a luan luanin kan luan tir a, kan thli ni se mahni in chhung chinah pipe te kan han siam ve a, chu chu kawmthlangah kan han khawhchhuah tir ringawt a," tia sawiin, "In hmun \ha pawh ni se hetianga tuiin a chiah reng chuan lei a nem a, a min a hlauhawm tho," a ti.
"Loh theih loh chin chu awm mah se kan buaina tam zawk hi chu keimahni thlen a ni. Tui luankawr mumal awm loin, kawmthlangah a chhuak mai mai a. Khua hi 'planning' awm miah lovin kan din a, hetiang hi a hlauhawm lutuk," tiin disaster management lama mithiam pakhat, a hming tarlan duh lo chuan a sawi.
"Kan leilung a nghet lo tih chu a chiang a, mahse, kan minna ber chu management kan neih loh vang a ni," a ti a, "Kan in sak te hi a him leh him loh kan ngaihtuah lo. A foundation a him em tih te kan ngaihtuah lo a, cement \ha kan hmang em tih te, hmanraw \ha kan hmang em tih te kan ngaihtuah lo. Vai mistiri-in a duh dan danin kan in te hi min sak sak a ni ringawt," a ti bawk.
Mizoram sorkar hian sorkar laipui a\angin Building Code a dawng a, chu chu in sak dan chungchanga zawm tur a ni. Lirnghin thut theihna ram a ni a, chutiangah chuan Zone 5-ah Mizoram hi dah a ni. Chutiang hmuna him taka in sak theih nana inkaihhruaina tur chu a ni Building Code chu. Mahse, tuna in zaa 90 vel hi chu Building Code phal loh anga sak a ni hial ang tih chu a hriate sawi a ni si.
"Tunah han siam\ha dawn ila, in zawng zawng \hiata a thar kan sa leh dawn te a nih ngawt loh chuan a ngaihna a awm tawh lo a, chuvangin, chhiatrupna hi chu a la thleng ang tih a lang thei a ni," tiin engineer pakhat chuan a sawi.
"Leivung kan paih dan pawh a dik lo," tiin official pakhat chuan a sawi a, "Kan duh duhin leivung kan paih a, rei tawh deuha mi pawh ni se leivung na na na chu a lo nghet lo a, nala kan nei mumal lo nen, hetiangah hian leimin hi a thleng duh a ni," a ni.
'Chhiatrupna' tih mai hi sap \awng chuan 'disaster' a ni a, chu chu 'manage' theih a ni. Chu chu khawvelin a pawm dan a ni a, Mizoramah pawh 'manage' theih a ni tih chu pawm a ni a, sorkar pawhin Disaster Management Committee a din nghe nghe. He Committee hi state level-ah, district level-ah, village level thlenga din a ni.
Mahse, chhiatrupna chu ven a ni lo a, control emaw manage emaw a ni hek lo. A pumpelhna tura hmalakna pawh a awm lem lo. Lei a min pawhin a bialtu MLA leh DC te'n an tlawh a, a min tawh hnuah silpoulin an pe \hin! Hnatlangte thingpui man tur an pe \hin bawk.
Engineer pakhat, a hming tarlan duh lo chuan, "Chhiatrupna nasa tak hi lo thleng palh ta se engtin nge kan tih ang aw? Disaster Management Committee chu kan nei ngei a, mahse, anni pawh a tuar theitu tho an ni a, engtin nge an tih bik ang?" tiin hemi chungchanga a ngaihdan a sawi.
Limin bakah lirnghing laka inven dan tur emaw a inhmakhua dan tur emaw pawh ngaihtuah a ngai a, mahse, ngaihven a hlawh si lo.
"Eng lai pawhin lir a nghing thei; chhunah emaw, zanah emaw, nipuiah emaw, furah emaw, thlasikah emaw pawh ni se. A hun leh hmun a thuin a khawihchhiat dan erawh a nasa thei hle thung," tiin Lalliana Mualchin chuan Mizoram tan lirnghing laka inralrin \ul a tih thu a sawi.
Hmarchhak hi lirnghin mai theihna hmun a nih thu mithiamte'n an sawi \hin; December ni 26, 2004-ah Indonesia rama Sumatra-ah nasa takin lir a nghing a, a nghawrin tsunami namen lo tak a thlen avangin Indian Ocean kam ram tam takah mi 230,000 lai an thi a nih kha. Sumatra-a lirnghing awmna kawng (zone) kal zel hi Mizoram chhung emaw, a bulah emaw a kal tlang nia hriat a ni.
Lirnghing hi sap \awng chuan 'the shaking of the earth' an ti deuh tawp a, leilung insawi che vel tihna a ni ber ang. Lir tinghingtu tam ber leh nasa ber chu Techtonic Plate movement hi a ni. Khawvel khawmualpui 'Crust' kan tih mai hi a chhah lai (tlangsang zawnah chuan km 40 laia chhah te a ni a, a pan lai, tuipui hnuai angah chuan km 7-10 chauh pawh a ni thei) hi a khi phek phuk a, khawmual lian pui pui leh te deuhah an in\hen hlawm a, chung chu Techtonic Plates an ti. India plate leh Burma plate/ China plate tih bawk hi plate lian leh harh vang an nia, an che hrut hrut reng ani awm e.
Heng plate pahnihte hi lei thuk takah leikhi lianpui 'fault'-in a phel phawk a, a kal dan chu- Turkey ram a\anga rawn in\anin, Afghanistan-Pakistan-Foothills of Himalayas- Northeast India-Burma -Indonesia- Java- Japan hrul hian a khi kual ruah a, chu chu han en maia \hi (ring/ necklace ) a an avangin 'Ring of Fire' an ti. Chu chuan hmarchhak hi a huam a, khawvela lirnghing tam berna niin, 'Zone V' tia sawi a ni.
"Ring of Fire huam chhunga awm kan nih avangin engtik lai pawha lirnghin mai theihna hmun kan ni. An chhut dan phei chuan keini Northeast India huam chhungah pawh kum 50-60 danah nasa takin lir a nghing \hin," tiin mining engineer, lei chhungril chanchin zirtu Hriata Chhangte chuan a sawi.
1897-ah Assam-ah lir a nghing a, kha kha khawvela lirnghing nasa an 'record' hmasak ber niin, Ritcher Scale 8.7 zet a ni. Khami \um khan Brahmapoutro lui pawhin a kuang a sawn hial. 1950-ah Cachar-ah lir a nghing leh a, Mizovin 'minpui kum' kan tih khan hei hi a zawm nghe nghe.
2010 vel hi hetiang 'cyclic major eartquake' awm leh hun turah leilung chanchin zirmite chuan an ring a, mahse \henkhat chuan hman deuhva Tsunami awm tirtu indonesia-a lirnghing kha ni turah te pawh an beisei.
Engpawhnise, NE region-ah hian kum tin vawi 300 bawr lir a nghing a, Ritcher Scale 3 leh a hnuai lam hi mihringin kan hre pha ve lo a, Ritcher Scale 3-5 vel hi chu kan hre ve a, 5 chin chu a hriat hle. Tun hnaiah Sikkim-ah a nghing leh a, hmarchhak pawh a sawi a nih kha.
Lirnghing kawng hian hmarchhak lam zawngin Manipur leh Nagaland-a kaltlang a, Arunachal Pradesh hmarchhak tawp vel a\angin khawthlang lam zawngin Himalaya tlang a zawh a ni. Mithiam \henkhat chuan Mizoram chhaklama Burma ramri bulah a kal an ti. |henkhat chuan Mizoram thlanglam Bangladesh ramri bulah a kal an ti thung. He lirnghing kawng hi Mizoram chhak emaw, thlang emawa kal-a sawi a ni.
Chutiang chu Mizoram dinhmun chu a ni a, sorkarin eng nge a tih? Mipuiin eng nge an tih?
Zoram Research Foundation Distinguished Lecture Series-a lirnghing chanchin sawitu Dr Lalliana Mualchin chuan, "A enga pawh chu lo ni se, heng zone-ah hian lirnghing lian tak a lo awm hun chuan ma thei lovin Mizoram chuan nghawr/nghing nasa tak chu a tuar tho tho dawn tih a lang chiang hle a ni. Mahse, mi tumahin engtikah nge a lo awm dawn an hre thei lo," a ti a, "Tin, eng tin tin emaw a rawn nghin hun tur chu lo hre lawk thei tehreng pawh ni ila, kan inte leh kalkawngte hi thawklehkhatah kan sawn mai thei dawn chuang lo a, a nghawr chuan nasa takin a sawi dawn a ni. Chuvangin, a lo thlen hma hian kan inralrin hle a ngai a ni ber mai," a ti bawk.
Inralrin dan tur sawiin, "Inralrin dan pawimawh ber pakhat chu- kan insak leh kan kawng siamte hi lirnghing na ber lo awm thei nghawrna laka kan him theihna turin mithiamte'n a sak dan tur an tih anga kan ruahman a \ul ai. A nghin huna chet dan tur 'plan' fel tak kan neih a ngai bawk," a ti.
"Mizoramah hian chung thil chu engemaw chen an ruahman tawh \hin awm e," a ti a, "A hnulam thil tih dan tur pawh ngaihtuah tel ngei tur a ni a, chu chuan in sak \ha tawk lote siam\hat dan leh hmun \ha lo kalsan zawnga ruahmanna siam a keng tel ngei ang," a ti bawk.
"Lirnghingin mi a tihlum lo a, in sak \ha lo emaw vanga chim hian mi a delhhlum zawk \hin. Leilung nghehna hmun leh lirnghing awmna a\anga hmun hla zawka in sak hi a him a, awmhmun benbelna atan a \ha a ni," Lalliana chuan a ti.
"Hetianga lirnghing nghawr nasatzia chhutna mumal neih hi hmalakna hmasa ber tur a ni. Chutah chuan ram pum pui lang thei tur leh kan chhawr nghal theih turin map a siam a \ul," a ti bawk.
"Mizoram awmna hmun, kan in sak dan leh kan kalkawngte ka ngaihtuah chang hian ka hlauthawng \hin," tiin Mizoram a hmuh dan a sawi a, "Kei chauh ka ni lo a, hetiang thil hrethiamte pawhin an ngai pawimawh zel a ni," a ti bawk.
"Hotute hian lirnghing vangin Mizoramah mipuite tan thil hlauhawm tak lo thleng thei a awm reng tih hi an lo hriat nawn leh a, mipui himna tur ngai pawimawh tura ka duh avangin ka han sawi nawn leh a ni e. Hun tam tak chhunga hmasawnna avanga kan thilsiam leh in sak ropuite hi second tlemte chhungin lirnghing lian chuan a tichhe vek thei a, mi tam tak an thi thei bawk a. Chumi laka him tura inralrinna atana hmalak chu development atan a pawimawh em em a, ngaihthah tur chi a ni lo," a ti bawk.
Lalliana hi 2005-ah chief seismologist, California Department of Transportation a\angin pension-in a chhuak a ni.
"Aizawl khawpuia chhiatrupna tam tak pawh hi enkawl lohva kan khawpui kan \hanleh tir avanga thleng niin a lang hlawm. Vanduaina thleng theite pumpelh tumin ruahmanna a siam theih a, chu chu 'disaster control' tum hi a ni. Hei hi khawvelin hma a lak dan ber pakhat a ni nghe nghe. Kan 'control' thei ta lo a ni pawhin mihringah thlamuanna tal a pe a ni, thlamuanna - suma lei theih loh chu," tih te, "Chhiatrupna pumpelh leh a invenna lam hi mi \hahnem ngai pahnih khat tih chi a ni lo, thuneihna sang tak nei sorkar hmalakna chi a ni. Mipui hian kaihhruai kan ngai reng a, khuahkhirh hial pawh kan ngai fo. Chu chu sorkar lo pianchhuah chhan pawh a ni," tih te chu heti lama mithiam te thu vuakthlak a ni.
Vanduaina hi a awm ngei a, pumpelh ngawt theih pawh a ni lo. Chutih rualin vanduaina thleng theite pumpelh tumin ruahmanna a siam theih a, chu chu 'disaster control/manage' tum hi a ni. Hei hi khawvelin hma a lak dan ber pakhat a ni.
Ram changkangah chuan chhiatrupna laka himna turin khawpui ruahmanna uluk takin an siam a, in pawh nghet tawk takin an sa \hin. Ruah sur nasa lutuk avanga chhiatna thleng \hin tam tak chu pumpelh theiha ngaih a ni miau a. Hmunhim lo laia in sak loh, lei timin theitu tuihawk control, ruahtui, tuihawka luangral leh mai tur a tam thei ang ber lo khawl, hmun him lo lai chhinchhiaha in sak phal loh, in sak dan khuahkhirh (regulate) te hi chhiattrupna thleng thei laka invenna ralthuam \ha ber ber a ni. Mizoramah erawh mipui leh thuneitute ngaihthah ber berte a ni si!
Chhiatrupna pumpelh leh a invenna lam hi mi \hahnem ngai pahnih khat tih chi a ni lo, thuneihna sang tak nei sorkar hmalakna chi a ni. Mipui hian kaihhruai an ngai reng a, khuahkhirh hial pawh an ngai fo. Chu chu sorkar lo pian chhan pawh a ni. Dik tak, fel tak leh mipui himna tura thil a tih theih nan dan a nei a, chumi lekkawh tur chuan thuneihna pawh a nei \hin. Mizoram-ah sorkarin chutiang atan chuan hma an la \hin em?

Mizoramah ruah

Aizawl khawpuia ruahtui tlak dan Science and Technology Wing-in an chhinchhiah dan chuan nikum August thla thlenga ruahtui tla zawng zawng belhkhawm chu 1809.2 mm a nih laiin kuminah chuan 1469.65 mm a ni. Nikuma thla riat chhung ruahtui tla zat chawhrual chu 226.15 mm a nih laiin kuminah chuan 183.70625 mm a ni.
2010 kha kum 10 kal ta (2001-2010) chhunga ruahtui tlak tam ber kum a ni reng a, 2557 mm a tla a ni.
August thla chhunga ruahtui tlak danah pawh nikum August thlaa ruahtui tla chu 507 mm a ni a, kuminah erawh chuan 412 mm a ni.
June leh July thla chhunga ruahtui tlaah pawh kumin hian nikum a pha lo a, nikum June thlaa ruahtui tla chu 335.4 mm a nih laiin kuminah chuan 302 mm a ni a, July thlaah pawh nikum khan 399.7 mm a tlak laiin kuminah chuan 235.9 mm a ni. May thlaah erawh chuan nikum aiin kumin hian ruahtui a tla tam zawk a, nikuma 299.9 mm a tlak laiin kuminah chuan 369.3 mm a tla.
January thlaah kumin hian 8.8 mm a tla a, nikumah erawh chuan a tla lo thung. February, March leh April-ahte pawh kumin ai hian nikumah ruahtui a tam zawk bawk.
Kum 10 kal ta khan 2001, 2003, 2007 leh 2010 te khan thla riat (January - August) chhunga ruahtui tla chu kumin aiin a tam zawk a; nikum khan tam berin 1809.2 mm a tla a, 2001 khan 1566.5 mm a tla a ni.
Hemi hun chhung hian 2009 khan ruahtui a tlem ber a, August thlenga ruahtui tla zat belhkhawm chu 1116 mm a ni. Kum tluana ruahtui tlak tlem ber kum erawh 2009 ni lovin 2004 a ni thung. Ruahtui tlem ber kum hian 1,551.42 mm a tla a, a dawttu 2009 khan 1,628.30 mm a tla a ni. Chumi awmzia chu 2009 khan September-December chhungin ruahtui a tam a ni a, khami kum khan September-November chhung khan 512.3 mm a tla a, December chuan a tla lo. Hetih lai hian 2009 chu September-December chhunga ruahtui tlak tam ber kum a ni chuang lo.
September-December chhunga ruahtui tlak tam ber kum chu 2003 hi a ni a, 885.8 mm a tla a ni. Hemi kum hian kumtluana ruahtui tla zat chu 2537.8 mm a ni a, 2010 tih lohah chuan kum 10 kal ta chhunga ruahtui tlak tam ber kum a ni nghe nghe. Kumtluana ruahtui tlak tam ber kum 2010 khan September-December chhungin 819.2 mm a tla a ni.
Kum 10 kal chhunga ruahtui tlak dan chawhrual chu kum khatah 2032.662 mm a ni a, hemi phak tur chuan kuminah hian September-December chhungin 563.012 mm ruahtui a tlak leh a la ngai a ni. September-December chhung hian 2001, 2003, 2005 leh 2007 kumte kha chuan hei aia tam ruahtui a tla a ni. Hetih lai hian 2005 tih lohah chuan August thlenga ruahtui tla hian kumina tla tawh zat a kum vek a ni. September-December chhunga hian December-ah chuan ruah a tam tawh ngai lo a, September leh October-a a tlak dan hian hemi hun chhunga ruahtui tam leh tam loh a hril ber \hin. Kum tawp lama ruahtui tam ber kum 2003 erawh kha chuan December thla hian 51.50 mm a sur a, kum dangah erawh kumtawp lama ruahtui tam kumah pawh december-ah chuan a tla tawh lo thung.

Mizoram leh chhiatrupna

Disaster Management and Rehabilitation deptt. te'n an chhinchhiah dan chuan kum 6 (2004-2010) chhungin Mizoramah chhiatna chi hrang hrang - leimin, kangmei, thlipui, rial, tuilian leh accident dangte vangin in 42,323 a chhia a, heng chhiatna hrang hrang vang hian mi 87 an thi.
Leimin vanga thi an tam ber a, mi 24 an ni. Lirthei chetsual leh chetsualna dang dang vangin mi 23 an thi a, in kang vangin mi 15, ram kang vangin mi 11 an thi. Thlipui (cyclone) vangin mi 4 an thi a, tuilian vangin mi 10 an thi. Vanneithlak takin ruah leh rial vanga thi an awm lo.
Kum 6 chhung hian chhiatrupna hrang hrang vangin in 42323 a chhia a, mi 240-in hliam an tuar a, chhiatrupna vangin ram bigha 348947 a chhe bawk. Mizoram hi lirnghing nat berna (Seismic Zone V) huamchhunga a awm bakah thlipui (cyclone) nat duhna ram a ni a, Mizoram sorkar chuan chhiatna lo thleng palh thei laka inruahman lawkna atan Disaster Management Cell (ATI) te, Hazard Safety Cell (PWD), State Disaster Response Force leh Disaster Management Committee hrang hrangte a din bakah Awareness campaign te an buatsaih \hin.

2004-2010 chhunga Mizoramin chhiatrupna a tawrh dan:

Chhiatrupna In tihchhiat zat Thi zat Hliam tuar zat
Leimin 6421 24 38
In kang 1498 15 10
Ram kang 749 11 8
Cyclone 20279 4 13
Ruah leh rial 10895
Tuilian 2481 10 3
Chhiatna dang 23 168
(Lirthei chesual etc)
A vaiin 42323 87 240

Related Posts :



No comments:

Post a Comment