Tuesday, June 1, 2010

"Rorelna Dik Chu Lui Angin Luang Sela, Felna Chu Luipui Kang Ngai Lo Angin Luang Rawh Se" Leh Aikal Lak Etc. Etc.

¢ M Lalmanzuala

Kan sorkar thar chuan dikna leh felna chu an thupui/thuvawn pawimawh ber nia ngaih theihin Zawlnei Amosa thusawi, thupuia kan hman khi office tin tih theih bangah an tar a. A lian ber atanga a te ber thlenga zawm tura an tih ni awm tak a ni. Amaherawhchu, tun kum khat leh a chanve vel chhunga an thil tih en chuan dik a lawi leh fel a lawi a awm mang lo a; a langsar zual deuhte i han en teh ang.

AIKAL LAK: Aikal lâk hi dan kalh leh dan pawna thil tih a nih avangin engti kawng maha ngaihhnathiam chi a ni lo. Mimal thila harsatna chi hrang hrang, dam loh thil thlenga an tawh theih tur ngaihtuah lawkin, sorkar chuan a hnathawkte tan hamthatna chi tin reng a pe a. Fa chuam duatin a duat emaw tih theih khawpin ‘sick leave’, ‘medical re-imbursement’ te phalrai takin a siamsak a. Heng thilina a huam bak mahni thu-a lo inremsiam leh zel hi chu a dik lo a ni.

Dam lo chu tu pawh kan lainat a, kan theih ang anga tanpui thin kan ni. Dan kalha inlainat erawh chu a thiang lo a ni. Sick leave/medical re-imbursement leh dan dangina a huam bâka sorkar hnathawk tanpui tlâk awm ni-a a hriat chuan dan siam theitu sorkar chuan, heng baka tanpui theih nan a tul a tih ang angin dan dang a siam mai tur a ni. Dan kalha mahni intanpui chuan dan a bawhchhia a, thilsual a ti a; sorkara thuneitu hetiang dan bawhchhiatna lo hriatthiampuia lo pawmpuitu pawhin dan a bawhchhia a, thilsual a ti a ni.

Hetiang khawpa ualau taka dan bawhchhiatna hi ram dangah a awm kan hre lo. Kan sorkar pawhin hei hi thil dik lo a ni tih a hria a, tihthat tumin hma pawh a la a ni. Amaherawhchu, aikal lak tihtawp tuma hma a lakna te chu, kum khat zet a ral hnu-ah pawh eng vak a ang thei lo. |henkhat hemi kawnga an thuzawm chu awm mah se, tam tak thu zawm duh lo an la awm a. Department tam tham tak phei chuan, sorkar thu zawm chu sawi loh, an aikal ‘list’ pawh an pe duh lo a; sorkar mi tirhte’n an office-a an luhchilh chung pawhin an pe duh chuang lo a ni. Hetiang khawpa sorkar hnathawkte’n sorkar an zah loh leh an hlauh loh hi kan la hriat ngai loh a ni.

Aikal lâk hi a tula a dik a nih chuan kan sorkar hian chutiang tih theih nan chuan dan siamtha rawh se. Chutiang tih chu a tul lo a nih chuan, Pathianina dikna leh felna pêlin a hmangaihna a pawtfân ngai lo tih ang khan kan sorkar hian dan hi kengkawh ngam rawh se.

TECHNICAL ENTRANCE EXAM: July/August-a Medical/Engineering College hrang hranga in-admit turte tana April thla-a Entrance Exam neiha, result zan khat thil thu-a tihchhuah tul ti tlattute hi tu pawh ni se, mi pangngai chin chuan pa remhria ni-a kan ngaih a rinawm loh. |um hnih ennawn hnu pawha result dik a la chhuah theih lohna chhan chu kan chief minister berin a sawi chiang tawh a, sawi leh tur awm lo-ah ngai ila. A ennawn huna tanpui tura NGO hrang hrang hotute kan sorkarin a ruai leh a tum thumna atana mithiam ni-a a ngaih pali a ruai leh erawh hi chu bihchian tûl a ni.

Khawtlang/mipui thleng pha china a hmalâkna-ah, entirnan, ‘mid-day meal’, ‘ni za inhlawh’, sikul luh/chawlh hun, electoral roll siam chungchangah te sorkarin NGO hruaitute a berawn a nih chuan thil tangkai tak a niin, tihawm tak pawh a ni ang. 10+2 level Science subject exam result endikpui tura NGO hotu te, science student an nih leh nih loh pawh finfiah chuang lem lova NGO hotu an nih vang hrim hrim emaw, mi ngaihsan hlawh ni-a kan ngaih vang mai emawa kan ruai a nih erawh chuan, dikna aiin lanmawi kan duh zâwk tihna a ni ang.

Hetiang hian ngaihdan han sawi nghal ta ila- (i) Technical Entrance Exam buatsaiha chingfel tur hian Higher & Technical Education Department-a thawkte thiamna leh experience enin tling tâwka ngaih an ni a. Chu hna, harsa vak lo-a ngaih chu an ti thei lo a nih chuan bân mai tur an ni ang. Kan CM-in a sawi anga sorkar hmasa laka rinawm, tun sorkar tihmualpho tum an nih tak tak chuan nasa lehzuala hrem ngei tur an ni ang. (ii) Hetiang thila kan sorkarin ‘technical knowledge’ nei hran lo, NGO hotute a ruai a nih chuan a hnathawkte a ring zo tawh lo a, anmahni ngei pawh an inring zo lo a, pâwn lam mi, vantlang ngaihsan ni awma ngaihte thuam mawi ngai ni-a inhria an ni tihna a ni a, chu chu sorkar kalphung pangngai a ni tawh lo. Hetiang mite hi sorkar hnathawk an nih loh chuan “accountability” nei lo an ni a, an thil tih dik emaw dik loh emaw-ah tu hnen maha mawhphurhna nei lo an nih avangin, hetiang thil pawimawh tak ni-a an ngaiha hetianga sorkarin thil an kalpui leh si hian awmzia a nei lo a ni. Sorkar hnathawk, ‘accountability’ nei, science subject-a doctorate degree neite pawh an awm nual laia midang daih han rawih hian sorkar hnathawk hrim hrim rintâwk lohna kâwk thei a nihna-ah pawh hian sorkar thil tih hi fuh ber lo-a ngaih theih a ni. (iii) NGO hotute leh a tu a te pawh hian kan inrawlhna awm leh awm lo hi thliarhrang thiam ila, lansarhna leh ngaih pawimawh hlawhna a nih phawt chuan, ‘aw’ ti zel thin lo ila, kan kalphungin a hrisel phah zawk ang.

FLAGSHIP PROGRAMME NLUP: Kan sorkarin ngaih pawimawh bera an neih ni-a an sawi, mi tam takin an tlin chhan ber ni-a an ngaih, NLUP ber pawh hi campaign laia an sawirik tan atang khan a insaikalh nuk mai.

'NLUP a hlawhchham titute chuan an hrechiang lo a ni... Hlawhtlingte hi eng emaw ti kawng kawnga NLUP tanpuina dawng an ni deuh fur thin… Sorkar a zan kal vangin NLUP hlawhchham… Kan hlawhchham chhan kan hre tawh a, kan mithiamte’n hlawhtlinna ngei tur scheme an buatsaih diam tawh a; kan tlin phawt chuan kan sorkar tan ni atangin NLUP kan tan nghal ang… Nuai khat kan pe ang… Special package-in kan pe ang… Budget-ah ‘provision’ a awm lo… Kan manifesto leh ‘NLUP Changtlung Zawk’ tihah khan han enchiang chiah ula, cheng nuai khat kan pe ang tih a awm lo reng reng ang… Hmanhmawhna chi a ni lo, fimkhur taka kalpui chi a ni... A ngaihtuah tur Committee lian kan din dawn... Land record siamfel phawt a ngai… Kan scheme siam chu an mithiamte’n uluk taka an en hnu-ah tha an tiin, hlawhtling ngei turah an ngai a, chuvangin central sorkar leh Planning Commission pawhin min pawmsak tawh a ni… Central sorkarin kan mamawh aia tam pawisa min pe, hman sual palh kan hlau a, kan dawng vek duh lo zawk a ni… Mipui lam inpeih hunah kalpui a ni ang, tunah rih chuan a dawng turte rilru leh an dawnthleng a la sawih em avangin a la kalpui theih loh a ni… Central sorkar pawhin khawtlang leh ram economic dinhmun tidanglam dawrh thei a ni tih an hmuh avangin ram puma hman ve an duh a (central sorkar-in hetiang thutlûkna a siam hre ve pha kan awm em le?), hetiang a nih tak avang hian tha zawk tura an ngaih angin an her danglam a, chuvangin kan duh dan ang leh tum angin kan kalpui thei ta lo a ni… NLUP a hlawhchham chuan Lal Isua hming kan tichhia a ni ang...'

Kum khat leh a chanve hnu-ah pawh hlin/man ber tur hriatthiam a la har khawp mai. Heng zawng zawng hi, KAN LIST KAN LA CHINGFEL THEI LO A NI tihin a khaikhawm theih mai ang em? Politics chu dawt sawi thiamte dinchhuahna a ni thin a. Chu pawh chu a tâwk tawh lo a, dawt sawi sawimâm thiam a ngai tawh kan tih hi a dik zual zel dawn em ni ang?

(Kan sorkar hian NLUP tihhlawhtlin a duh tak tak a nih chuan, sapthei, lakhuihthei, sawhthing, serthlum, theiherawt, sunhlu, tung, hmunphiah, thelret…ching tur leh a chinna hmun tur thlang fel se, a enga pawh hi Company liante buaipui thama tam tâwk tharchhuah ni se, chutiang company-te nen chuan a hralhna tur ‘rate’ fel taka siam ni se, kan kuthnathawktute tan eizawnna tha leh nghet neih theihna vek an ni. A taka thawk tur kan thlana tanpuina an mamawh kan pêk phawt chuan zirtirna hran pêk an ngai lo. Hetiang thil hi a changkang zawnga committee room/hall-a thingpui leh a hmeh tui nena khel luih luih chi a ni lo; hun khawhralna leh intlakralna mai a ni.)

NLUP bâka kan sorkar ngaih pawimawh zual dangte pawh han en leh ila:

(i) Corruption a zung nen lam kan phawi ang a, kan phoro ang… Corruption hi ram tinah a awm, tuma’n an tirem thei bik lo… Hetiang thu kan sawi hian kan ngaih pawimawhzia kan lantirna mai a ni… Corruption hi kan tihrem theih a ni lo a, kan tihrem tur pawh a ni lo; dan- ina a tihrem tur a ni…

(ii) Vigilance Commission kan din ang… Anti-Corruption Branch kan tihlen hnu leh CBI duh hun huna koh luh theih an nih takah hi chuan Vigilance Commission din hi a tu lo.

iii) Miretheite kan VIP an ni tawh ang… Thatchhiat avanga retheite chu kan VIP-ah an tel lo ang. (NLUP dawngtu list-ah sorkar duhsak bikte chauh an tel dawn vang a ni thei ang em?)

Hetianga kan sorkar ngai pawimawh thil zuzi deuh zel mai bakah hian thil dik lo leh fel lo sawi belh tur a la awm zel a. Kan fimkhur tawk loh vangin cheng vaibelchhe 70 kan ti lapse. Law and Order thil liau liau-ah a khat tawkin kan NGO-te’n thuneihna an inpe a; kan sorkar chu a thlirtu-ah a tang ringawt thin; a chang phei chuan a faktu-ah a tang thin. Parking fee uchuak takin a tisang a, chawp leh chilh deuh thaw-in a sut leh a. ‘Power’, tui, gas, harsatna a zual zel a. Mipui harsatna sukiang tura mumal taka sorkar thil tih hmuh tur a awm lo. Ni tin mamawh awm loh thut leh harsat zual changin, hetianga harsatna siamtu sumdawngte chungah sorkarin kut a lek ngai lo. Commission kan din rem rum te pawh hian, vote hmuh nana kan hman leh duhsak zawngte nihna leh hamthatna kan pek bak eng nge tangkaina tak an neih? Sawi tur tam tak a la awm.

Union Territory nihna changa mahni-a inrelbawla kan awm ve atang khan Mizoram hian ram leh hnam tana thil pawimawh leh tangkai tithei sorkar kan la nei ngai lo a. Ei leh bara intodelh, power, water supply leh thil pawimawh dangah pawh kan sorkar neih tawhte hian min la ‘fail’ zel a ni. A tawi zawngin sawi ila, politics hi ram leh hnam tana hnathawh nana hmang lova mahni hmasial, hleih neih leh duham nana an hman avangin chutiang lamah chuan an thuneihna leh an thiltihtheihna chu an hmang vek thin a ni ber mai.

Kan politician-te hian nihna an zawnna kawng, in-candidate, campaign leh nihna an chan thlengin, anmahni leh nihna an neih theih nana an tana tangkaina leh pawimawhna neite nen hnam/chi khatah an insiam a. Chutianga an awm hnu chuan midangin, an chhungkhat hnai thian tha ni thinte thlengin, an nunah awmzia an nei tawh lo. Anmahni leh an “chipuite” tan an nung tawp tawh mai a ni. Hetiang an nihna tak hi, nawhchizuar leh ‘goonda’-te’n an chhungte leh thiante kalsana nawhchizuar/goonda hnam/chi-a an insiam a, anmahni leh an tana tangkaina leh pawimawhna nei lote chuan an nunah awmzia an nei tawh lo nen hian khaikhin theih tak a ni ang.

Kan sorkar hruaitute hi, politician, hetiang lama kal deuh vek an nih avangin chutiang lama an thurualpui, sorkar hnathawk thenkhat, contractor leh supplier te nen kan ram tana central sorkarin sum a rawn ruahman thinte chu an insem fai deuh vek zel a. Hetiang thil kalphungah hian a “changtute” chu an inngam tawn a, an inhlau tawn bawk a; inhrem thei an awm lo. An tihphung hria midangte pawhin an ban phak apiangah an ti ve zel a. Chu chuan eng emaw ti kawng kawngin mipuite pawh a fan darh a. Chuvang chuan Mizoram hi CORRUPTION KAIRUAL BER na-ah a lo chang ta a ni. Kan corrupt vek a, corruption hi a taka do duh leh do ngam kan awm lo. Kan Sawrkar ber hian a thuneihna leh a zahawmna hi a hloh tawh a, mi mal hnena mi mal thila duhsakna pe thei a nihna lo-ah chuan ngaih pawimawh leh zah a hlawh tawh lo.

Heng vang hi ni lo se, eng vangin nge— SSA zirtirtu lak, bawlhhlawh lutuk, tihthat leh vek ngai ti-a kan tlangaupui kha thehmeh ang maia a reh leh hmiah theih ang?

MIP pawisa sem bang, Unit hruaitute letter head hmanga hman ral, dik lo leh zahthlâk kan tihte kha a zuzi leh mai si ang? Truck driver rualin challan lak nan supply inspector-in Rs 1000/- a phut pe duh lova, mipui mamawh buhfai an phurh theih loh thu TV leh chanchinbu-a an tlangaupui chu, suspend nghal vata a tul anga action lak nghal nana ‘evidence’ pawimawh tawk a nih laia, suspend ahneka amah chhan zawnga thu te kan la chhuah daih zawk theih ang? Aikal lâk hi a dik lo a, aikal lâkte chu ban veka, tanpui ngaite chu dan hmanga tanpui tuma, chuta tana department tinte chu aikal list pe tura DPAR meuhin thu a peka, an tih duh loh avanga an office meuha luhchilh chung pawha an la pek duh loh cheu theih ang? Ram pum huapa chawimawina sâng hmu pha sorkar hnathawkin kum 69 nih kuma a pension thu ‘magazine’ te hiala puanzar ngam a nih ang? Conduct Rules-in sorkar hnathawkte tan, an ‘family member’-te tiama sumdawn a khap laia, Aizawl khawpuia chutiang mite dawr chu tam tham tak a awm reng theih ang?

Higher Secondary School zirtirtu-in harsa lo taka a chinfel theih thil, Technical Entrance Exam kan phek buaipui te leh tangkaina nei lo, hnam dang nuihzabura min siamtu, CHERAW KANA WORLD RECORD siam te hian inzawmna tak an nei em?

Kan kalphung (system) hi a bawlhhlawh khawp a. Kan Kohhran te, kan tlawmngai pawl te leh chhung tin tih theih deuh thaw hi a fan chhuak tawh a. Mi tha leh dik, thil tha leh dik tih tumte pawhin politics zawmin sorkar-ah nihna hial te pawh han chang ve se, siamtha thei rual an ni lo a. Tuifinriata tui mal far, tuipui (in tlak loha bawlhhlawh)-a a chang ve nghal mai ang hian kalphung tha lova a ‘changtu’ zingah an va tel ve ta mai thin a ni. Kan Kohhran hruaitute hi Pathian duhzawng tih aia sum leh nihna ngainatu deuh vek an ni. Kan tlawmngai pawl hruaitute pawh tlawmngaihna hna thawh aia mahni tanghma um ngai pawimawh zawk deuh vek an ni. Mipuite pawh hetiang kalphung dik lo bawiha intulut deuh vek kan ni.

Eng dang a ni lo e. Kan sawi fo tawh thin angin kan party (unit) system hi a bawlhhlawh em a. He system hmanga in-candidate-a, campaign-a, MLA-a, Minister ni tate hi chu hnungkhirh chunga minister an nih avangin ram leh hnam tana thil tha leh tangkai ti thei dinhmunah an ding lo a; chutiang tih chu an tum ber leh an duh ber pawh a ni lo. Anmahni leh an tlin nana tangkaite nen khan an inpeizawn tawn ta mai thin a ni.

Hetiang kalphung tha lo hi tihdanglam nachang kan hriat hma chuan thil tha beisei theih a ni lo. Kan pawisa dawn te hi a pung zel si a; chutih rual chuan kan eiruk pawisa hi a pung zel rih dawn tihna mai a ni. Chu chuan kan nun hi a tibawlhhlawh tawlh tawlh dawn a ni. Tu leh fate tan tal insiamthat dan i zawng ngam ang u.

Pathian thute hi a tha a, a zahawm a; inkaihhruai nana kan hman tura tih a ni. A sawia sawi a, khawimaw laia tarlan ringawt tur emaw a ni lo. Zawm a, a nuna nunpui tur a ni. Kan zawm duh chuan si loh chuan ‘dikna’ leh ‘felna’ te pawh hi Zawlnei Amosa thlarau zah vang tal pawhin lek lam takah chuan neih lo ila Pathian thu pawhin a zahawm phah zawk dawn lawm ni? tiin inngaitlawm takin ngaihdan ka han nei ve a ni e.

Related Posts :



1 comment: