Friday, April 30, 2010

Nunna hrui thlung r'u Unau boral tur, chhandam ngai a awm e

April ni 19 tlai dar 3:30 velah Mizo tlangval pakhat, Vanlalhruaia chu lehkha zi-a a awmna, Kolkata-ah inawkhluma hmuh a ni. Amah hi Aizawl tlangval a ni a, Aizawl-ah kumina inawkhlum 15-na a ni.

April ni 13 zanah Bawngkawn-ah mipa naupang kum 9 mi ruang chhar a ni a, inawkhluma ngaih a ni. January ni 1 atanga April ni 13, kha naupang thleng thih khan Aizawl District bikah mi 15 an intihlum tawh. Vanlalhruaia nen Aizawl District-ah kumin chhungin mahni intihlum mi 16 an awm ta.

Mi 16 zingah hian kum 48 mi a upa ber a, kum 46 miin a dawt. Kum 9 mi a naupang ber a, April ni 13-a thi kha a ni.

Kumina Aizawl District-a intihlum mi 16 zingah hian hmeichhia 1 a awm a, mahni intihlumte hi inawkhlum vek an ni. A naupang ber chu kum 9 mi a ni a, a dawttu chu kum 15 mi a ni.

An zinga pakhat- Dawrlawn khawmi tih loh chu Aizawl khawpui chhunga mi vek an ni. Aizawl khawpuiah hian mihring nuai 2.64 chuang cheng anga chhut a ni a, chu'ng zinga mi 15 an intihhlum chuan rilru lam zirmite ngaihah chuan a turu hle.

2006 vel atang khan Mizoram-ah mahni intihlum an tam sawt hle nia hriat a ni a, 2009 kum chawhnu lamah phei kha chuan tualchhung chanchinbu lamah pawh mahni intihlum an awm thu chhiar tur a tam ang reng hle. Nikum August thlaah phei kha chuan Aizawl-ah ringawt mahni intihlum 8 zet an awm a nih kha.

August thla chu Mizo chuan Thitin kan ti a, mitthi thlarauin khawvel chhuahsana pialral a pan hun tihna a ni. Mizo danah chuan thla serh a ni nghe nghe. Thitin thla, mitthi thlarauin khawvel a chhuahsan thlaah Aizawlah mi 8 an inawkhlum a nih chu.

Tarlan tawh angin, January ni 1 atanga April 19 thlengin Aizawl District-ah ringawt mahni intihlum mi 16 an awm tawh a, nikum khan mahni intihlum an tam thu khan sawi a hlawh teh na a, kumin ngaihtuah chuan a lo nasa hauh lo tiin tuna Mizoram dinhmun atanga chhut chuan a sawi theih tlat! '16' hi nikumah kha chuan July-ah a kai chauh a, chu pawh Mizoram pumah lehnghal! Nikum January-July chhunga Mizoram puma mahni intihlum zat kha kumin January-April ni 19 chhungin Aizawl District chauhvin a tluk der tawh!


Tute nge? Eng tin nge?
Nikum-ah khan Hrangbana College zirlai zingah inawkhlum 3 an awm a, college thuneitute mangangin NGO pakhat- NELICS (New Life Charity Society) te an pun ta hial. NELICS te hian zirlaite chu fuihin thil awmzia an hrilh a, mi beidawng tan rawn theih an nih thu te an sawi bawk. Chutah programme an hmang zo, an han haw chu, he college zirlai 6, mahni intihhlum tum mi beidawngin an be nghal! Chu'ng mite nun chu chhan hman a ni ta.

Mizo zinga mahni intihlum an tam sawt hle nia sawi a ni a, social worker leh rilru lam zirmi, Zozam Weekly-in a biakpawhte chuan nun beidawng, an intihhlum hmaa chhan hman pawh an tam niin an sawi hlawm.

CID (Crime Branch) te'n an chhinchhiahna atanga Zozam Weekly-in Mizorama mahni intihlumte chungchang a bihchiannaa a lan dan chuan, kum 6 chhunga (2004-2009) mahni intihlum zingah hmeichhia aiin mipa an tam zawk fe a, thalai an tam hle bawk.

CID (Crime Branch) te'n an chhinchhiah dan chuan 2004-ah khan Mizoramah mahni intihlum mi 26 an awm a, 2005-ah 24, 2006-ah 27, 2007-ah 29, 2008-ah 20, 2009-ah 43 an awm.

Kum 6 chhungin Mizoramah mahni intihlum mi 169 an awm a, thalai an ni tlangpui. Kum 15 leh 29 inkar mi 84 an awm a, kum 30 leh 44 inkar 72 an awm.

2004-2009 chhunga mahni intihlum zinga naupang ber chu kum 10 mi a ni a, a upa ber chu kum 84 mi a ni.

Mahni intihlumte hi an inawkhlum tlangpui; mi 169 zinga 140 chu inawkhlum an ni. Vaiho zinga intihlum zingah inhalhlum an tam thin a, Mizoramah erawh kum 6 chhung hian inhalhlum an awm lo. Tuia zuangthla erawh 3 an awm; 2006-a mi vek an ni.

Inkaphlum- 4 an awm a, inzaihlum/invithlum 4 an awm. In chung atanga zuangthla 1 a awm bawk.

Dr C Lalhrekima, psychiatrist chuan mahni intihlumte hian thil remchang ber an hmang mai thin tih a sawi a, vai ramah chuan loneitu zingah tur eia intihlum an tam tih sawiin, 'fertilizer' te an dawng thin a, chutiang te chu an ei mai thin niin a sawi. Mizoramah inawkhlum an tam chhan pawh mahni intihlumte'n remchang bera an hriat a nih vang a rin thu Zozam Weekly a hrilh.

NGO pakhat- NELICS hi mi beidawng leh dam thlahlel lote'n an pan hle a, nikum September ni 10 atanga a duh apiang tana dawr theiha inhawng chauh ni mah se, an naupan ngaihtuahin pantu an ngah hle. An chhinchhiah dan chuan, nikum September ni 10 atanga December ni 31 thleng khan mahni intihhlum tum mi 67 an chhan hman a, kuminah mi 49 an chhan tawh.

An hotupa, Dr Zawmsanga Sailo (psychologist) chuan he'ng mi 116-te dinhmun hi sawiin, "Rilru na leh hah, beidawng an ni a, dam thlakhlelh loh vanga intihhlum tum an ni. An beidawn chhan chu thil hrang hrang a ni," tiin Zozam Weekly a hrilh.

Research an ti lo a, thuk takin an dinhmun an zir hek lo. Mahse, a lo kawmtu leh buaipuitute na na na chuan he'ng mi 116-te dinhmun hi an hre thui hle a, mahni intihhlum tum khawpa an rilru nat chhan leh an beidawn chhanah thil pathum, lian tak tak sawi tur an nei. Mipat hmeichhiat hmansual vanga rilru na, hna leh eizawnna chungchanga mangang leh beidawng, chhungkaw nun-a hlim lo tiin an hnen pantute dinhmun tlangpui an sawi.

Mipat hmeichhiatna hman khawloh vanga an beidawn dan sawiin Dr Zawmsanga Sailo chuan, "Nula lamah chuan, sex an lo hmang a, chutah an inthiam lo a, midang tana tling lova inhriatna an nei a, tin, an virginity an hloh avangin an mangang a, an rilru a lo na ta thin a ni. An zak a, an rilru a hah a, an beidawng hial thin. An insit em em bawk. A tawpah mahni intihhlum hian an rilru-ah a lo lang thin. Mipa lamah chuan Kohhrana inhmang te an lo ni a, inthiam lohna an nei a, mualpho an hlau bawk a, chutianga beidawng khawpa inngaihtuah buai ta te an ni hlawm," a ti.

Eizawnnain thalaite a nghawng dan sawiin, "Eizawnna a vang a, a lo harsa ta a, a ngaihna hre lo thalaite hi an mangang a ni," a ti.

"Lehkhathiamte hi chuan tlemin beisei an la nei zawk a, 'engtikah emaw chuan hna ka la hmu ve mai thei' tih rilru te an pu tal a, lehkhathiam lo zingah eizawnna neih loh vanga beidawnna hi chu, kan hnen rawn pantute atanga thlir chuan a nasa zawk," a ti.

"Amaherawhchu, lehkhathiam zingah pawh beidawnna hi a nasa lo tia sawi chi a ni lo," a ti thung.

"MA val te'n thla khatah Rs 3000/4000 lek te an han hlawh hi an zak a, inferiority complex hial an neih phah thin. Chhungte sorkar hnathawk nei ve lote phei chu an mangang a, chhungte sorkar hnathawk neite pawh an chhungte nen te chuan an inkhaikhin a, an inthlahrung a," tiin a sawi zawm a ni.

"Rim takin private hnuaiah te an thawk a, an hlawh a tlem bakah a then chu an thawhna hmunah an hlim lo a, hetiang hian a nghawng thui khawp mai. Entirnan- tlangval pakhat chu an chhungkaw zinga mi pakhat, sorkar hnathawk khan, 'Nangni lah hi in chhuak ni tin a, eng tham in hlawh si lo,' a lo ti a, chu chuan a tihrehawm khawp mai," a ti bawk.

"Chhungkaw nun-a hlim lo an tam," tiin chhungkaw nun uluk a tul a tih thu a sawi a, "Chhungkuaa chengho, mahse rilru lama inpawh si lo an ni hlawm," tiin intihhlum duh khawpa beidawng, an hnen pantute dinhmun a sawi.

"Naupan lai atangin nu leh pain duat takin an enkawl ve ngei a, mi neih ang an nei pha lo tih te hlauvin an awhzawng an leisak a, mahse, an lo puitling a, inkawmho ngai lo, rilru inpawh lo nufa leh pafa te an tam," a ti.

"Chengho, mahse inzawm lo chhungkua te hi an khawngaihthlak khawp mai. Chutiang vanga nun khawhar, beidawng ta a awm theih. Vawi khatah an beidawng nghal a ni kher lo, harsatna eng engemaw an tawk a, an chhungte nen an inpawh si loh chuan an khua a lo har tial tial a, an beidawng ta thin a," a ti bawk.

Intihhlum tum, NELICS pantute hi khawtlang leh sorkar laka rinna nghat lo, Kohhran pawh ring chuang lo an ni hlawm a, "Thawhlawm thawh tam" ngaisang lo an tam. Mipa zingah chuan midang tihnat ve emaw, midang tihhlum ve emaw hial duh te pawh an awm.

* Kum 6 chhungin Mizoramah mahni intihlum 169 an awm.
* Mi 169 zinga 140 chu inawkhlum an ni.
* A upa ber chu kum 84-mi a ni.
* A naupang ber chu kum 10-mi a ni.
* Intihlum an tam ber kumah mi 43 mahni intihlum an awm.


Unau boral tur, chhan ngai a awm e
Psychiatrist Dr C Lalhrekima chuan mahni intihlum an tam sawt hle hi pawi a tih thu sawiin, Kohhran leh khawtlang tan pawh lak thutak tul a tih thu a sawi.

"Kohhran leh khawtlang pawhin hemi chungchang hi kan lak thutak a hun khawp mai. Mahni intihhlum hi 'emergency case' tak tak a ni tih kan hriat a tul. Entirnan- doctor te'n mi tu emaw an zai a, tih theih kan nei ve hauh lo chung pawhin damdawi in kawtah thenrual thate kan kalkhawm thin a, hetiang zawnga kan tanho te pawh a ngaiin ka hria. Rilru na leh dam thlahlel lote an awm a, 'a ngam tak tak lo ang' ti zawnga thu lak te kan ching hi a dik lo. 'Ani hi a lo intihlum mai palh ang a' ti-a kan ven a ngai a, chutianga ven ngai an awm a nih chuan YMA te pawh hian veng thin ila a that ka ring," a ti.

Mahni intihlumte chu rilru na leh nun ningte an nih thu sawiin, "Kan Mizo society-ah hian inngaihsakna lama tan kan lak a ngai a ni. A khawtlangah te, chhungkuaah te, thianzahoah te, midang ngaihsaktu nih tum tura inzirtir a ngai a, midang care thiam nih kan tum a ngai a ni. Kan hriat lohvin mi rilru a lo na reng thei tih hriaa inkawmkhawmna leh awmhonaah te fimkhur taka kan awm a ngai. I induat teh ang u," tiin tanlakna tur a sawi.

"Rilru na hrim hrim leh beidawngte hi ngaihsak an ngai a, 'a ti tak tak lo ang... a ngam tak tak lo ang' tia ngaih tur a ni lo. Mi hi an lo intihlum palh ang tih hi i hlau ang u, an intihhlum loh nan kan vaia kan tan tlan a ngai a, mi tin hian mahni mawhphurhnaah i ngai ang u," a ti bawk.

“Mahni inthah chhan hi kawng tam tak a awm thei ang a. Depression, thinrimna nasa tak, phuba lakna te pawh a ni thei” tiin mahni intihhlum chhan thenkhat a sawi.

“Mizote hi 'emotion control'-ah kan sang lo a ni,” a ti a, “Emotion control-ah hian kan puitling lo em em mai a, kan thiam lo bawk. Thil kan duh pawhin nasa em emin kan duh huam huam a. Ngaihzawng kan neih pawhin a ni tho, eng thilah pawh kan inpe tawp hreh lo. Chu chu sex thlengin a ni a, kan ngaihzawngte tan kan inphal mai a,” tiin a ngaihdan a sawi.

“Inngaihzawn hi thil thiang a ni a, inthen leh pawh thil thiang a ni. Mahse, chutiang a thlen chang chuan kan 'emotion' kan control thiam tlat loh avangin kan awm thiam ta thin lo a ni,” a ti.

“Thinrim thei kan ni a, kan thimrim pawhin kan thunun thiam a ngai a ni. Engvangin nge kan emotion hi a puitlin loh em em tih hi a chhanna ka hre bik lo,” a ti.

“Nu leh pa kan demawm thei hle ang. Kan fate kan enkawlna kawngah tih dik loh kan nei a ni thei a. Chutiang bawkin society pawhin kawngro a su thei a, kan chhehvel thil kan tawn leh thleng mek pawhin kawngro a su thei bawk. Thil chiang tak erawh chu kan emotion control-ah hian kan sang lo em a ni,” a ti a, “Nun kawng dik inzirtirna hi chhungkuaah kan uar tawk lo,” a ti bawk.

“Mahni inrintawkna kan neih a ngai a, chu chu chhungkua leh khawtlangah zir tur kan neih niin ka hria,” a ti a, “Heti lam hawi hi nu leh pa leh khawtlangah pawh kan inzirtir tawk lo a ni, ” a ti bawk.


Pawisawi lote tawrhna rapthlak
August ni 12, 2007-ah khan Aizawl veng pakhata kudam pakhatah mipa naupang pakhat ruang chhar a ni a, inawkhlum nia ngaih a ni. Kum 13-mi a ni a, a la naupan em avang hian a thih dan hian mak tih leh sawi a hlawh hle.

He nau hian a pa a hre lo; 1993-a piang a ni a, a nu 1994-ah pasal dang a nei a, fanu an nei.

A nu hi mi inah a awm thin a, chutia mi ina a awm lai chuan a rai a, he nau hi a lo piang ta a ni. A fa paina hi a sawi ngai lo a, a fapa thih thlengin tunge a pa hi ni ang tih chu zawhna a ni ta a ni.

A rai a, a sawichhuak lawk lo. Mahse, thla sarih a pai hnuah a fa paina hnenah a sawi a, ani chuan, "Hnuchham inah kan dah mai dawn nia," tiin a lo chhang niin thudawn chuan a sawi. A fa paina chu pawmlai nei a ni a, a nupui pawh chuan a pasala fa a ni tih hre loin an awmpui raipuar chu a buaipui thin nia sawi a ni. A hrin dawnah pawh he nu hian damdawi inah a kalpui nia sawi a ni nghe nghe.

Naupang pakhat, kum 10-mi, he nau hrechiangtu chuan, "An in nuam ka ti lo, mi ina awm daih ka duh," tiin a bulah ngei a sawi niin a sawi. "Khawimah nuam a ti lo, a thiante bulah nuam a ti. A thiante bul leh a nau bulah a hlim," a ti bawk.

"A thiante zingah a thla a ngam tak tak thei lo a, an in nuam a ti hek lo," tih te, "Hreh chung chungin sikul a kal a, hreh chung chungin inah a haw thin," tih te, "In lamah zirtira enpuitu tur a nei lo a, duat leh ngaihsak a hlawh lo," tih te, "A thiante zinga a infiam ve pawhin an chhungkaw boruak vangin hlim takin a infiam ve thei lo," tih te, "Hlauh nei hmel a pu," tih te chu he nau mizia chungchanga amah hretute sawi dan a ni.

He nau dinhmun atang hian mipat hmeichhiatna hman khawloh pawizia leh chhungkaw nun pawimawhzia a chiang awm e.

He nau hi mahni intihlum zinga naupang ber a ni lo; hriat theih chinah chuan April ni 13-a inawkhlum, mipa naupang kum 9 mi kha a naupang ber.

He nau hi Bawngkawn Shalom Veng-a mi (Halflong tia hriat) a ni a, April ni 13, 2010 tlai dar 5 velah anmahni room chhungah inawkhluma hmuh a ni.

Amah hi St. Francis of Assisi school, Leitan-a pawl 4 zirlai, naupang harhvang tak nia sawi a ni. Thawhlehni tlai hian lehkha zir turin room-ah a lut chu, amah an va hmuh hian thingrem chungah bawkkhup zawnga awmin a nghawngah a pa necktie a lo inhreng a. A kapkarah hian vawiin atanga first term an exam-na tur time table a inzep a ni. A taksa hi ala zawi avangin Greenwood Hospital panpui a ni, a nunna erawh chhan hman a ni lo.

December ni 4, 2009-ah khan Republic Venghlun-ah mipa naupang kum 10-mi a inawkhlum bawk. Ani hi hriat theih chinah Mizorama mahni intihlum zinga naupang ber dawttu a ni.

Read more...

Chhan tlak kan la awm e

Mahni intihlum an awm thu chanchinbu lamah chhiar tur a awm a awm mai hi a pawi a, a rapthlak ngawt mai. Hnam khat, tawng khat hmang, Kristian inti vek kan nia, chutiang a nih laia kan zingah dam thlahlel lo khawpa beidawng leh rilru na an lo awm teuh mai hi a dam-ate thiam loh a nihna a thui khawp ang.

Sorkar (CID-Crime Branch) lam chhinchhiah dan chuan, 2004 atanga 2009 thleng khan Mizoram-ah mahni intihlum mi 169 an awm a, Aizawl khawpuiah ringawt pawh Zozam Weekly-in a chhinchhiah dan chuan kumin chhungin mahni intihlum mi 15 an awm der tawh. A figure hi mi ram ngaihtuah chuan a tam lo mai thei, mahse, kan population atanga chhut chuan a tlem lo. Mahni intihhlum chungchanga mithiam- suicidologist te chuan mahni intihlum pakhat an awmin midang 20, mahni intihhlum duh an awm zel angin an chhut thin. Chuti zawnga chhut phei chuan a 'number' hi a te lo khawp mai.

Kan society kan hria; kan inkhaidiat dan leh kan inrelbawl dan engkim kan hre vek. Sorkar pawh kan hria; sorkarin eng nge a tih theiha eng nge a mawhphurhna tih te pawh mi pangngai chin chuan kan hre vek ang. Thlarau lam damna atana mihringte puitu tur Kohhran pawh veng tinin kan nei a, eng nge an tih theih-a eng mawh nge an kovah innghat tih te pawh kan hre vek ang. Chu'ng thil pathum rilru-a dah chungin mahni intihhlum chungchang hi ngaihtuah ta ila, thiam chang tur an awm ang em? Thiam chang lo tur an awm ang em?

A thawh hlawk leh hlawk loh te, a tih dan a dik leh dik loh te chu thuhran ni se, Kohhran hi chuan thlarau damna turin hna a thawk a, Mizo tawh phawt chu naupan lai atanga Kohhran-in Sunday School hmanga Pathian thu a zirtir thin kan ni awm e. A 'rau' leh 'rau' loh te, kan pawm leh pawm loh te chu mimal ngaihdanah dah ila, Kohhran hi chuan a din chhan a ti thin, a thawh hlawk leh thawh hlawk loh chungchangah erawh ngaihdan a inang lo thei viau ang.

Society pawhin kawng hrang hrangin thil hrang hrang a ti a, a kalphung a dik leh dik loh te, a 'fair' leh 'fair' loh te chu thuhran ni se. Khawtlanga kan inrelbawl dan leh kan inkaihruai dan te han en hian society hian thil tha ti tura inzirtirna leh nunhona atana inkaihhruainaah te a tih tur a ti thin. Khawtlanga kan inrelbawl dan a that leh that lohvah leh a hlawhtlin leh hlawhtlin lohah te chuan ngaihdan hrang hrang chu a awm thei ang.

A nih leh sorkar hian eng nge a tih? A khua leh tuite'n dam an thlakhlelh nan leh beiseina an neih theih nan te kan sorkar hian eng nge a tih? Mahni intihlum an awm thu chanchinbu-ah a lang fo a, rapthlak kan ti em em. Hemi chungchangah hian kan sorkar hian eng nge a tih tawh?

Mizoramah sorkarin thalai a tihbeidawn theih dan hi unemployment problem vanga harsatna hre pha lo nu leh pa leh tlema rual-u deuhte chuan an hre lo mai thei. 'Unemployment problem' vanga thalaite rilru hahzia hi kan hruaitute hian an hrethiam lo a, chhanlet theih lohna hmun atanga thalaite fuih nghek bak hi tih dan tur pawh an hre lo emaw tih tur a ni. |halai lehkhathiam hna hmu lo, mimal hnuaia thawkte hian an hlawh tlem a ni mai lo, security an nei lo a, anmahni ruaitute laka an him theih nana puitu an nei hek lo. Chu'ng mite dinhmun te chu siamthat a ngai a, sorkar hnain min daih loh avangin sorkar hna ni lo hna dang thawh tlak a awm theih nana hmalak a pawimawh. Mahse, vawiina kan ram hruaitute auhla chu thalaite thatchhia an tih thu leh vai leh Burma atanga lo kalte thawh ang thawk tura chang fek fawka hrilh piap piap a ni deuh mai! Chutiang ti thin ram hruaitute hian work place environment te, labour welfare tih vel chu an vei loh hmel khawp mai. An vei lo zel a nih chuan kan thalaite zingah rilru na leh hah an la tam tial tial dawn tihna a ni a, mahni intihlum duh khawpa rilru na te pawh kan la ngah tial tial ang tih a rinawm.

Tunah hian chhan tlak kan la awm. Sorkar hian a khua leh tuite zinga dam thlahlel lo an awm hi pawi ti se, han che teh se.

Read more...

Sum 'Lapse' kha hmuh let theih a ni ang em?

Mizoram sorkar sum, cheng vaibelchhe 70 chuang lai chu hman lohvin a tawl (lapse) a, April ni 1, chief minister-in Assembly House-a a sawi chhuah atangin, vawiin thlengin hemi chungchang hi titi a la ni reng.

Khati zat sum lapse kha ven theih a ni a, dan theih a ni bawk. Mahse, engkim a nih tur angin a ni zo tawh.

Proff. Tlanglawma chuan, "Lapse chu 'Lapse' a ni mai tiin Zozam Weekly a hrilh.

"Kum tharah hna thawk tha ila, kan thawk tha viau a nih chuan aditional pawhin min pe leh thei zawk," a ti.

Sum Lapse tur hi ven theih niin a sawi thung a, "Ven theih a ni a, plan sum te phei chu plan sa vek a ni a, kan thawh a ngai a ni mai" a ti.

Kumina sorkar pawisa cheng vaibelchhe 70 chuang lapse chu ziah bo ai chuan a tha zawk ni-ah a ngai bawk.

"Kum dangah chuan ziah ral vel mai mai a ni thin a, mahse, kei chuan pawngpaw ziah ral ai chuan lapse hi a fuh ka ti zawk," Proff Tlanglawma chuan a ti.

"Hmanah chuan back date theih a ni a, tunah chuan a theih tawh loh a, tun hma nen a inang lo a ni. Chu chu kan hriatchian a ngai khawp mai," a ti bawk.

Proff. Tlanglawma chuan, "Tun hma chan thil lei tak tak si lova ziah ral kha a ni thin a. Tunah chuan a theih tawh loh a, Core banking hman a ni tawh a, SBI pawh hmunpui atanga control vek a nih tawh avangin tun hma nena khaikhin theih a ni lo," a ti.

"Aizawl khawpuiah ngei AG office a awm tawh a, Shillong dawr a ngai tawh lo a, Aizawla AG office a awm tawh avangin ziah ral mai mai a ngamawm tawh bawk hek lo," a ti bawk.

"Kumina lapse hi kum dang ang chu ni se a lapse chuang lo ang" a ti a, "Facility a tha tawh a, kum dang nena khaikhin leh tehkhin chi pawh a ni lo. Kum dang ang chu ni se kuminah pawh hian a lapse chuang lo ang. Mahse, kum dang nena khaikhin theih a ni tawh lo," ti.

Dr Vanlalchhawna, Mizoram University-a economics zirtirtu chuan sum thenkhat chu hmuh let theih a nih a beisei a, "Sum lapse thenkhat- CSS leh year mark deuh a awm an ti a, a dil leh theih turah ka ngai," a ti.

"State fund bik erawh hi chu kan hman miau loh vangin a lapse chiang hle thung ang," a ti thung.

Dr. Vanlalchhawna chuan, "Plan pum puia sum hmuh tur chu kan hmu tho ang a. Expenditure a tlem dawn tihna a ni a, chu chuan kan fiscal deficit a tih hniam phah ang," a ti bawk.

Read more...

Ruahman Lawk Angin Sum A Lapse?

¢ Lalthlamuana Ralte

March thla ral hma a treasury-in bill a pass hman loh vang a sorkar pawisa hman tur Cheng vaibelchhe 70 'lapse' chungchangah sawi neuh neuh a awm zui reng a, ngaihdan leh rin dan inang lo tak tak a awm mek laiin ministry lamin thu leh hla an nei zui lem lo a, eptu party-te pawhin an vei zui lem lo niin a lang bawk. A tira thawm nei lian tak takten ngawih an chuh tlang ta dial mai hi thil mak tak a ni awm e.

Sum lapse na chhan hi thil tam tak a awm thei niin an sawi a, mahse kum hmasa lamah hetiang hi a thleng ngai si lo a, pumpelh theih a nih bakah chik zawka ngaihtuah chuan heti zat sum lapse hi 'tihluih' te pawh niin a lang mah mah zawk. March thla tawp lama sum liam tur buaipui chiam mai hi hman atanga sorkar kalphung nghet tak mai a ni hrim hrim a, Krismas dawn hnai leh pawisa kum tawp dawn ruaia sum luang chhuak tam thin lutuk hian corruption a tihluar niin a ngaih theih.

Mahse, tuna kan buaina ber sum lapse hi chu pawisa kum liam dawn a department hrang hrangten sum an buaipui nasat vang a ni ber lo thung. Hei hi an chhuanlam lian tak erawh a ni thung. Kum dangah pawh hetiang hunah hi chuan treasury khuahkhirhna thlahdulin sum lapse tur hi sorkarin a hum thin a ni. Kuminah chuan chutiang zawnga hmalakna chu a awm lo a, March 31 chawhma lam thlengin Aizawl South Treasury leh Aizawl North Treasury te khuahkhirh an ni. State Bank lam pawhin hemi ni chawhma lamah hian sorkar bill buaipui tur an nei meuh lo.

'File kal kual chhung a rei' tih te, 'SPAB an thukhawm har' tih te, 'NLUP sum hman dan turah thutlukna an siam fel har' tih te pawh hi chhuanlam tling tak vek chu a ni a, sum lapse chhan langsar ber bera ngaih pawh a ni. Mahse, heng zawng zawng pawh sorkar hnathawkte tan khawtlai phahna chhan tak tak a tling lo ang, hun tepter tawhah chuan chhun zan zawmin an thawk mai thin a. Kum dang ang thoin department thenkhat expenditure sanction proposal felfai lo deuh leh siamthat ngai pawh a awm a, planning leh finance department a thleng tlai pawh a awm tho a. Hengte pawh hi hun tiam ral hma a tihfel hman deuh vek a ni.

A 'lapse' chhan ber chu Treasury a bill a inhnawhkhawm hnem leh SBI hun bituk hma a bill pass hman loh tam lutuk kha a ni. Heng sorkar bill pass hman loh leh pass hman tawh hun tiam chhunga SBI in an dawn hman lohte hi 'sum lapse' kan tih chu a ni a. A vaiin Cheng vbc 70.5 vel a ni a, state rethei tan chuan uihawm tham tak a ni.

March thla laihawl vel atang khan Treasury khuahkhirhna hi hlipin ni khata bill an pass theih zat bituk hi awm lo se sum lapse hi a awm lo thei hialin a rinawm. Chuti a nih chuan sum lapse a a kaikuang ber chu Treasury an ni mai em?

Treasury khuahkhirhtu hi finance department an ni a, chumi chungah chuan ministry an la awm leh bawk a. Sorkar kalphungah hian a tawpa thuneitu ber leh mawhphurtu ber chu ministry an ni a, mualpho leh hmingthat pawh an hlawh tur a ni bawk. Chu chu democracy kalhmang a ni. Sum lapse chungchangah pawh hian a tawpna chu ministry tho hi a ni ang.

Chuvangin, sum lapse chhanah hian sorkar a puh loh theih loh a, chief minister, minister leh MLA-ten sum lapse tur kha an hre lawk lo a nih phei chuan an tan mualphona a nih bakah dem an hlawh ngei ngei tur niin a lang. An department chan theuhah sum lapse a awm dawn tih an hre lawk lo a nih phei chuan inenlet an ngai viau tihna a ni ang.

Engpawhnise, sum lapse chhan an sawi te hi thil pawmnahawm tak tak, chhuanlam tling leh hnialthlak har tak vek a ni. Mahse, sorkarin sum lapse tur pumpelhnan hma a la meuh lo a, a thlir liam mai kha chu a mak khawp mai. Chuti a nih chuan tum lawk thil a ni mai ang em? Enge a chhan? He zawhna hi a hnu lawk a RBI a Mizoram account ruak huai mai khan thui tak a chhang nghal awm e. A mawhphurtu a ngaih, sorkara hotu luten ngawih an chuh tlat avangin thil ni thei thenkhat han tarlang ila.

1. RBI a sum mawngphah atan (deficit financing):
Mizoram sum dinhmun lo chhiat zia khan ngaihtuah a tithui a, sum lapse nen hian a ngaihtuah zawm loh theih loh. Mizoram sum vawngtu hi RBI Nagpur a ni a, chutah chuan kum 2009-10 chhunga budget (consolidated fund) hman bang leh Contingecy fund, ADB loan la hman loh te, Public Account sum te nena lo berah vbc 500 vel awm tura ngaih a ni a. Mahse, pawisa kum tawp March 31.2010 a Mizoram account a sum awm (Closing balance) zat chu Cheng vbc 31.5 chauh a ni. Sum hman puk (deficit) a lo tam hle tihna a ni a, bill pass hman loh Cheng vbc 70.5 a awm chunga heti zat chauh kan state-in sum kan lo nei hian ngaihtuah a tithui khawp mai.

Kum 2009-10 chhunga sum ruahman bill zawng zawng kha pass hman vek ta se la (Sum lapse awm lo se la) chuan state sum bawm a ruak vek dawn tihna a ni mai lo a, Cheng vbc 38.63 in a daih dawn lo a ni! Chutiang dinhmuna kan din dawn avang chuan thuneitute tan sum luang chhuak tur ven mai kha a mawh lo. Financial year thar a nih bakah thla thar a lo ni a, sorkar hnathawk hlawh leh thil dangah sum hman tur a tam bawk a. Way & means advance hmanga pung sang tak nei a RBI pawisa puk reng hi state sum dinhmun chhiat zia tilangtu a nih bakah harsatna thlen theitu a ni bawk si a. Chutiang ngaihtuah chung chuan thuneitute hian kawng awm chhun an dap anga sum tam tak a lapse ta a nih hmel hle.

Sum lapse hi budget a ruahman fel vek tawh, sorkar kuta awm a ni a, RBI a Mizoram account-ah a awm vek bawk. Chuti a nih chuan sum mawng phah atan a hman theih niin a lang a, thil dangah pawh a hman theih a nih phei chuan sorkar tan chuan malsawmna a ni ringawt ang. Sum indaih lo phuhrukna atana sorkar hmalakna hi 'deficit financing' an ti a, sorkar laipuiah chuan pawisa siamchhuah leh puk hi an tih dan langsar ber a ni a. Deficit financing atan state sorkar hmalakna langsar chu RBI leh hmun dang atanga sum puk bakah tanpuina dil hi a ni. Deficit financing atana sum lapse-tir hi chu an ching lo viauin a rinawm.

2. Plan sum tuakna atan
Sum lapse Cheng vbc 70.5 hi plan sum tuakna atana hman theih a nih dawn chuan thil lawmawm tak a ni ngei ang. Hemi chungchang hi chu sawi a awm meuh lo a, ngaihtuah tel erawh a ngai tho awm e. Annual plan hi state sorkarin a ruahman a, Planning Commission-in a tul dana siamremin a lo pawmpui thin a. Chumi hnuah chuan budget-ah telh a ni a, assembly house-ah pass a ni thin.

Planning Commission hi chuan state sorkar sum thawhchhuah (state's resources) hi an ngai pawimawh viau a, annual plan size pawh hi chu mi mila siam tur chuan an duh thin. Kum tina annual plan pung zel hi sorkar tan chuan hmingthatna a niin lang mahse state sum thawhchhuah tur nen a inmil lo a nih chuan phurrit a tling thei.

A thlawna hmuh tur a tam vanga pung a nih chuan a lawmawm a, state sorkar thawhchhuah tur an tuk tam vang leh puk tur a tam vanga pung a nih erawh chuan harsatna thlentu mai a ni dawn a ni. Chutihlaiin, sum hmuh leh theihna tur thil leh rotling siamna tur a nih chuan puk pawh hi a tha nat thlak vak lo thei bawk. Engpawhnise, sum hmuhna tur lam ngaihtuah miah lo a plan sum tihpun vak hi a hnuah phurrit a chang thin tih erawh hriat a tha.

Kan state sorkar sum thawhchhuah theih zat atanga chhut chuan annual plan hi Cheng vbc 1000 pawh nei thei lo tura ngaih kan ni a, chuti chung chuan nikum lamah vbc 1250 a ni a, kuminah phei chuan vbc 1500 lai a ni. Plan sum ruahmanna (scheme of financing of annual plan) hi siamthat ngai a awm avangin Planning Commission-ah thawn mek a nih avangin chipchiar a sawi theih a la ni chiah lo ang.

Kum hmasa lama state sorkar thawhchhuah ve tura ruahman, a phak lohna Cheng vbc 187.70 chu annual plan tharah hian telh a ni a. Chuti a nih chuan plan sum indaih lohna hi Cheng vbc 187.70 a ni nghal dawn tihna a ni. Hei ngawt pawh hian plan sum pung hi a ei hek hle dawn a, state thawhchhuah tur leh puk tur a lo awm nual bawk a, ruahman lawk loh thil a pawhpen a lo tam thin bawk si a. Chuvangin, plan sum indaih lohna hi a tam leh viau dawnin a lang. Hei hi hre lawkin 'sum lapse' hi plan sum atana hman tumna a lo awm reng a ni thei ang.

Non-plan sum chuangbang (emaw indaih lohna emaw) hi 'Balance from Current Revenue' (BCR) an ti a, chutianga chuangbang a lo awm chuan plan sum atan hman a ni thin. Sum lapse Cheng vbc 70.5 pawh hi BCR a dahluh a, plan sum tuakna atan hman tumna a awm niin a lang nghe nghe. Mahse, hei hi thil theih a ni tak tak ang em tih a chiang lo.

3. NLUP sum atan
Kumin (2010-11) chhunga Planning Commission-in NLUP atana hman tur pawisa an sihchhuah chu Cheng vbc 234.82 a ni a. He pawisa hi sorkar laipui tanpuina pangngai (ACA/SPA) atanga dawn tur a ni a, NLUP hi an pawmsak hnuah an rawn pe dawn chauh a ni. Heng bakah hian sorkar laipui atanga sum lo kal dangte pawhkhawm a NLUP atana hman tumna a awm ni awma sawi a ni bawk.

Tuna kan hrawn mek sorkar hian NLUP hi an hmalakna lian ber atana an sawi thin a ni a, a hlawhchham an hlauh tlukin sum hmuh loh hi an hlauin a rinawm a. Chuvangin, a tam thei ang ber sum pawhkhawm hi an tum dawnin a lang bawk. Chuti a nih chuan sum lapse pawh hi NLUP a hman turin sorkar hian a duh maithei a ni.

A chunga mi bakah hian thil dang pawh a awm nual thei ang a. Mahse, a pawimawh ber chu sum lapse tur kha ven theih a ni reng chunga tih tak taka hmalakna a awm lo khan sorkarin thil tum ruk a lo nei reng em? tih hi a ni.

Sum hmuhlet leh dan turah pawh hian rin dan leh ngaihdan a tam viau bawk. Sorkar laipui atanga ruahman fel sa thlap (earmarked fund) te chu a nih ang angin hmuhlet theih a ni dawn a. A dangte erawh chu hman dan tura ruahman sa ang chiah kha chuan hmuhlet theih a ni tawh lo maithei. Chutianga harsa taka hmuhlet tuma beih ai chuan sorkar hian thil danga hman a tum zawk a ni mai lo mo?

RBI a Mizoram account ah Cheng vbc 70.5 hi a awm vek tawh a, nikuma Mizoram budget pawisa kha a ni a, sum bawmpui (consolidated fund) ah a la awm an tih pawh hi a dikin a rinawm. Mizoram account a awm tawh sa a nih avang hian 'cash reserve' a ni nghal a, sorkarin a hmang thei nghal tihna a ni a. Sorkar sum indaih loh dan leh sum a mamawh zia ngaihtuah chuan ruahman lawk anga hman (revalidate) kher ai chuan an duh dana hman hi a tha fe zawk ang. Chu chu thuneitute hian an lo tum ru reng zawk pawh a ni maithei bawk.

Sum lapse chungchanga thil lang chiang tak mai chu state sorkar sum dinhmun lo chhe lutuk hi a ni a. Chu chu sum hman thiam loh vang leh inven tawk loh vang a ni, hemi tireh tur hian huaisen taka hmalak ni thei se a duhawm khawp ang. Sorkar sum hman dan han thlir hian 'planning policy' leh 'finance policy' neih ve kan ngai tawh hle tih a lang bawk. Kan sum ruahman dan leh hman dan hian awmzia nei se, a nih dan tur taka sum hman hi sorkar tih tur a ni tih hrechiang leh zual ila. Ruahman loh thila sum tam tak hmanral hian harsatna a siam zel a, chu harsatna sukiang tur chuan finance leh planning kalhmang hrethiam leh inzir peih bakah hruaitu huaisen kan mamawh hle a ni.

Read more...

'Shuuu' kan ti 'seee'

¢ Lalhruaitluanga Chawngte

Financial year liam ta- 2009-2010 chhunga Mizoram budget sum cheng vaibelchhe tel chu hman lohvin a tawl a ni awm e.

Budget Session (March ni 18-April ni 5) liam ta-ah khan chief minister, finance changtu ni bawk Pu Lal Thanhawla chuan hemi chungchang hi vawi hnih vawi thum a sawichhuak a, thinrim thlak a tih thu hial a sawi a nih kha.

April ni 5, Budget Session tawp ni-ah sum riral chungchang hi sawiho a ni a, chief minister chuan, "Finance minister leh planning minister hi mawhphurtu chu a ni mai a," tiin hman lohva cheng vaibelchhe tel riral taah mawh a inbel a, plan finalization a tlai vangin sum hman hman loh a awm tia sawiin, February thla chhunga an plan te peihfel hman turin department-te an ti a, mahse, an peih fel hman lo niin a sawi.

House-a a sawichhuah hmasak tum khan thinrim thlak a tih thu a sawi a, he thil-a mawhphurtute pawh an theihnghilh theih loh tur khawpa na-in hrem an ni dawn niin a sawi nghe nghe. April ni 5-a hemi chungchang an sawiho tum pawh hian State Bank of India chauh lo pawh dawr tur Mizoramah an awm thu sawiin, 'State Bank of India ringawt hi kan hmang a, tianga an indaih lo dawn a nih chuan Punjab and Sind Bank te pawh an lo lut tawh a,' a ti a, thinrim thlak a la ti niin a lang.

Chhun chawlh an hmang a, chawhnu lamah erawh a thinrim thlak vak ta lo; "Mipui vantlang leh house member zahawm takte pawh manganna leh chi-aina tur chi niin a lang lo," tiin chief minister berin a sawi ta.

"Thla hnih thla thum chhungin supplementary demand sawi tura season koh leh a ngai dawn a, khami hunah khan 'lapse' zawng zawng a thun leh theih vek a ni," tih thu te kan hre ta hial mai.

April ni 8-a sorkar thuchhuak pakhatah phei chuan department lamin an sum an chan ang a, state chuan a chan dawn lo tih te kan hre ta. Thil thinrim thlak hauh lohvah kan lo thinrim chiam ni awm tak a ni! Thil 'serious' ni hauh lo kha thil 'serious' emaw tiin House member zahawm tak takte'n an lo sawiho te pawh a ni mai thei!

Englo a ni ang; hmanah min bomb emaw tiin kan lo tlanchhe chiam chiam tawh a, khatiang deuh khan thil kan hresual leh a ni mai thei! Khami tum khan thlawhna sipaite khan an ti ho ve bawk a, "Kan thil rawn thlak hi bomb pawh a ni lo a nia..." ti te-a min lo hrilh tur kha a nia! Tun tumah pawh hian kan hruaitute sawichhuah dan hmasain a zir lo ve bawk a, "A thinrim thlak loh, kan pawisa kan chan dawn chuang lo," te tih tur a nia! Mipui chuan budget awmzia hre hauh lo pawhin 'thil pawi' emaw kan lo tih loh nakah!

A tira kan hriat dan chuan hetia kan pawisa kan hman hman loh hi cheng vaibelchhe 62 vel a ni a, thuneitute'n an han chhut chiang a, cheng vaibelchhe 68 chuang a ni tih kan han hre leh a. Chutah a aia chiangin kan han hre leh a, cheng vaibelchhe 70 chuang a lo ni. He thu ka buatsaih lai hian cheng vaibelchhe 70.52 a ni a, hmeichhe rilru ang deuh a nia, a la danglam leh thut thut thei, hei ai hian a la tam mai thei.

Chutiang zat chu hmang hman lo mah ila hotute chuan kan state-in kan chan dawn lo niin an sawi a, chi-aina tur a awm lo niin an sawi.

Finance leh economic lam hre ve lo tan chuan buaina tur a tam ta khawp mai; kan sum hman hman loh hi kan chan lo a nih chuan India ramah pawisa a 'lapse' thei lo tihna a ni mai thei. Mahse, 'non-lapsable' tih tawngkam te a awm bawk si. Chutiang tawngkam te a awm a nih chuan 'lapse' thei a awm tihna a ni thung ang. Ka hre bik lo. 'He'ng pawisa hi state consolidated fund-ah a luh vek avangin state-in a chan dawn lo' tih tawngkam te kan han hria a, nachhawkna tha chi ei ang maiin a nuam huai huai mai. Mahse, 'consolidated fund' te chu Mizoram chanpual sum zawng zawng sawina kha a ni mai lo'm ni? Chu kan chanpual-a mi chu cheng engemaw zat kan hmang hman lo kha a ni a, chu chu kan chan tihna a ni mai em? Kan chan chuang lo? Mipui chuan hriatthiam loh kan ngah tulh tulh mai. Ngaihven viau mah ila kan hriatthiam phak loh luat avang hian chanchinbu lamah pawh mahni ngaihdan kan tarlang ngam lo niin a lang.

Sawi leh ta thin ila- 'Mipui sum cheng vaibelchhe tel' te kan ti, 'ram hmasawnna tur sum' te kan ti, dawt chu a ni miah lo, kan sawi dik. Mahse, cheng vaibelchhe 70 chuang hi hmang hman pawh ni ila hetia kan sawi ang em em hian mipuiin an chawr ka ring miah lo. Hlawkpui zawng an awm ang, tin, tangkaina mual mual te pawh a nei ang, mahse, hetia kan sawi ang em em hi chu a nih ka ring lo, mi tlemte bawkin an chhawr ang.

Hotute berin kan sum kan hloh dawn lo niin an sawi alawm le, thlamuang takin awm phawt mai teh ang. Amaherawhchu, khatia 'shuuu' an han ti hmasa vel kher khan min bum alawm, 'Shuuu' an tih leh 'seee' si khan.

Engpawhnise, hetiang thil han tawn bap bap te hi kan inhmeh ka ti!

Read more...

Cheng Vaibelchhe 70 Chuang ‘LAPSE’ Hi

¢ M Lalmanzuala

Kum tina Annual Plan pawisa kan hmuh hi a hmingin a hrilhfiah ang hian a kum chhung ngeia hman tur a ni a. Hemi atan hian Planning Commission leh State sorkar chuan a hman dan tur pawh chiang takin ‘order’ a chhuah thin a ni.

Chutiang order zulzui chuan a pum puia kum khat chhunga pawisa hman tur ruahman bakah “Quarter” (thla thum dan zel) tina pawisa hman tur zat pawh bithliah thlap zel a ni a, Quarter tawp veleh pawisa hman tura ruahmante chu a hmanna tur takah hman a nih leh nih loh endik turin Development Commissioner/Principal Secretary ho-in Quarterly Progress Review Meeting an nei thin a, a hmanna tura pawisa hmang tha tawk lo department an awm chuan ‘Warning’ te pawh pek hial thin a ni.

Hetiang hi thil kalphung pangngai a nih laiin a hun taka pawisa hmang thlap thlap hi an awm ngai mang lo a, an khawlkhawm a, kum tawp dawn chawlhkar hnih khat emaw velah an hel nuai ta chiam mai thin a ni.

Mizoram sorkar ‘history’-ah hian Plan pawisa a nih dan tur taka hman tum khat chiah a la awm a; chu chu he thuziaktu Development Commissioner a nih laia a ruahmanna leh a kaihhruainaa 1987-88-a awm a ni.

Khami kum khan ruahman lawk angin July chawlhkar hnihna-ah 1st Quarterly Progress Review Meeting neih a ni a. Chu meeting, ONE WINDOW CLEARANCE tih hming puttirah chuan Development Commissioner chairman a ni a; finance secretary leh planning department aiawh planning deptt. under secretary te chu member an ni. A mal te te-in department tin meeting an neihpui a. Pawisa sanction nana harsatna an neih apiangte chu finance department leh planning department aiawhte nena sawihovin a chinfel theih nghal deuh zel a. Harsa zual deuhte chu inchinfelna hun bik pe-in chawlhkar khat chhung emaw vel chuan sanction pek an ni deuh vek thin.

Chutianga ti thei lote chu an pawisa hman ban apiang, a thawk tha department hnena ‘transfer’ sak tura tihthaih te an ni a; an rawn inchingfel nge nge thin a ni.

1988 February thla vel kha chuan pawisa sanction tur a lawi a awm tawh lo a; finance department leh treasury lam pawh an awlthawng hle a ni.
Khatianga kan thil tihin MARCH FINAL a thaibo tur kha lo hrethiam lawk an awm lo ni awm tak a ni! A kum lehah erawh chuan an hrethiam chauh pawh ni lovin khatiang thil kha a thlen leh tawh ngai reng reng lohna turin beihpui an thlak nghal a. Meeting ni-ah director emaw planning officer emaw-in chhuanlam eng eng emaw siamin a lo kal lo a. Kan han vau deuh lahin minister-in director chu a zinna lama hruai a tul thu te emaw, khami ni-a meeting pawimawh dang a neihpui thu te emaw sawiin a rawn chhan zel si. A tawi zawngin sawi ila, a hun taka dik taka pawisa sanction chu an duh lo chauh pawh ni lovin an hlau a ni. Chuvang chuan 1987-88-a kan tih ang chuan kan ti ti zui thei ta lo a ni.

MARCH FINAL hun a lo thlen chuan pawisa sanction nana thil tul tam takte chu haider leh namnulin ‘pawisa a ‘lapse’ loh nan’ tih chhuanlama siamin an pass ta ur ur mai thin a. Hetianga tihna lamah hian department hotute hian finance department leh treasury-a thawkte hi lawmman an siamsak thin a ni tih pawh he thuziaktu hian chief secretary a nih laia department tin pawisa hmanna chipchiar taka auditor rual hmanga a lepse tum khan a hmu a. “March Final Finance Department Duty – Rs. 4,000; March Final Treasury Duty – Rs. 3,000,” tih lehkha them ziak hmuh tur department tin khan an nei deuh vek a ni.

Chuvangin a chhan ni awma an sawi chu eng pawh ni se chhuanlam a ni mai a. A hun taka dik taka pawisa sanction chuan pawisa eiruk tur a awm thei lo tluk a ni a. Chu chu kan duh lo a, eirukna remchang zawngin leh nghakin kum tawp atan kan dahkhawm chiam zel a ni ber mai. Engkim mai hi a taka chantir tum lovin eiruk tura enin kan en deuh vek mai a ni ber e.

Chuti a nih loh chuan engtin nge he'ng zawhnate hi kan chhan ang?

Budget-a pawisa awm reng si, naupangte hrisel zawk nana NI TINA an eitur lei nana pawisa ruahman kum tawp dawn ni hnih emaw leka kan buaipui chuan eng nge awmzia a neih? Hetiang atana pawisa ruahman cheng nuaih 400 dawn laite kha sanction ni se, naupangte ei tur chu eng huna pek nge kan tum? A ‘lapse’ tak si-ah hian naupangte hnena ngaihdam dil te hi kan tum em? Thla thara hlawh la nghal zat zat thinte’n OLD AGE PENSION te leh zel, rualbanlote chanai te nen lam, kan han ti tangkhang a, kan han ‘lapse’ tir te hi engtia sawifiah chi nge? Vawk, bawng, ar chaw leina tur kum tawpa kan buaipui hian eng nge awmzia a neih? Hetiang rante hi kan vulh tak tak a nih chuan ei tur neih loh avangin an thi fai vek tawh dawn lo’m ni? Nge, vulh loh ran chaw tur te hi fanghma no ei atan kan lo ruahman chiam thin em ni zawk?

Tractor/Power Tiller te September/October thla te-a kan pek hian a hun taka leilet siam nan nge kan tiha politics khelhna remchangah? Tute emaw ni hnih khat kawng kan laihtir a, cheng sang hnih khat kan pe a. Km 1 lai-in kan ‘show’ a, March final-ah cheng nuaih 10 zet kan rut mai em ni?

Pawisa 'lapse' chhan dik tak ni awm chu i han sawi hram teh ang. Kum dangah kha chuan tlaivar thakin an che thin a. Kuminah erawh chuan Reserve Bank of India-in hunbi khauh takin a rawn tuk avangin an hun neihin a daih ta ngang lo a ni ang. Sawi zel dawn chuan hetiang deuh vek hi an ni tho dawn a, i duh tawk mai ang. March Final-a pawisa sanction te hi chu a taka hmanna awm mang lo, a thei falte’n an insem thin mai deuh vek a nih avangin, a han ‘lapse’ pawh hi ram leh hnam tan chuan a uihawm lo. Heti zat pawisa holam mai maia hman leh tur ‘an’ chan ta hi mi dangte tan chuan malsawmna te pawh a ni zawk mai thei asin!!!

Kan corrupt dan hi a turu em a, phoro tumtu meuh pawhin tihrem theih a nih lohzia thupui-ah a neih leh daih tawh a nih hi! Kan rama pawisa kal vel hi pawisa thianghlim a lawi a awm lo a, eiruk pawisa deuh vek a ni. March Final, pawisa eiruk runpui-a chanvo nei leh thupek pe thei zingah hian Kohhran upa, Pulpit kai thei, biak in te chu ‘ka in’ ti thei khawpa inti neitu leh tlawh zing te an kat nuk mai a. Chuvang chuan alawm, kan biak in ropui tak tak sakna te, missionary kan tirhchhuahna te, kan Kohhran hruaitute changkang tak taka an khawsak theihna te pawh, eiruk pawisa thawhlawm tling khawm deuh vek a ni e, kan tih thinna chhan chu.

Hetiang pawisa bawlhhlawh te haidera farisai taka biak ina auchhuahpuia han ‘Haleluia’ khum thin hi chu Pathian huat zawng tak a nih kan rin thu kan sawi thinna chhan pawh hei hi a ni. Heng kan thil tawnte hi kan Kohhran hruaitute hian, anmahni inlamletin, an pawisa dawn thinna hnar enfiah lehzual nan hmang se a duhawm khawp ang.

Ram leh hnam tana tangkaina nei lo, hnam dangte chuan mi hmuhsit leh nuihzabura an hmanna leh nghal, engemaw kawnga a BER nih duh vang hrim hrima cheng nuaih 50 zet senga Cheraw kan-a world record siamtute hian a ber nihna hauh belh zel te an duh a nih chuan, pawisa seng lem lo pawhin MARCH FINAL-A PAWISA CHHEPRELH HNEM THEI BER nihna pawh an hauh thei leh mai ang a!

Amaherawhchu hetiang hi an ti leh dawn te a nih hlauh chuan, “People of Mizoram” hminga ti tawh lovin “Govt. of Mizoram”-in emaw ti tawh zawk se a tha ang. Sorkar zahawmna humhalh thei dinhmuna ding ve lote pawh hian Mizoram zahawmna humhalh hi kan duhin kan ngai pawimawh hle a ni tih min hriatpui se a tha ang e.

Read more...

SORKAR SUM LIAM

¢ HC Vanlalruata

Tunlai chu sorkar kum tawpa sorkar sum cheng vaibelchhe 70 zet liam chungchang bak Aizawl khawpuiah titi a leng tlem hle mai a, thingtlang lamah enge a an’ ka hrelo na chungin eptu lam ruh deuhvin an thiam ang anga sorkar sawiselna atana an hman bak chu an sawi tui tam vak ka’n ringlo ngawt a. Budget chhawr pha lova inhre kumhlun chuan chu budget sum lo liam (lapse) ta chu chil puta uiin an sawi peih vakin ka ring lo a ni.

Mahse, hmanni lawk khan hemi chungchangah hian sorkar officer pension, hna a thawh lai chuan an pute hnung zuia Mizoram plan sum chungchang Planning Commission-a sawi honaah pawh lo zu kal ve fo tawh thin hi a ngaihdan ka zawt a. Ani chuan sorkar thuneitute an inthlahdah a nih a pawm rualin thuneitute’n an laina leh duhsak zawngte hnena contract leh supply hna sem tur lam awm lo chi sum a nih avanga liam tir phal an ni a, a hriat thu a sawi a. “Chik mah ta che, sikul naupang chawchhun tur(midday meal)-te, anganwadi vela nausen chaw tur (nutrition) leh rangva leina turte a nih hlawm kha... Contract leh supply sem theihna leh a semna tur sum awmna PWD te angah chuan an buai ve loh kha,” a lo ta ti daih mai a. He kan pu-a sawi hi a dik a nih chuan thingtlang paho hian mutmawh hnar mawhah an neih zawk tur ni ta-in ka hre leh hnuhnawh.

A inlaichin chiah em ka hre lova, he kan officer pension sawi hi a dik thui riauvin ka hre pek a. Hman deuh tawh khan Meghalaya-ah khuan mobile hydel project an tia maw ni kha World Bank lamin a thlawnin an pe an ti a. An project pawh Shillong-a kan zin tumin min hrilhfiah a. An ‘hydel project’ khawl hi generator ang deuh a ni a, lui te deuh lengkir rem deuh bulah hungin an khawh vir tir mai a, a bul khaw tenau chuan bulb pakhat theuh ang chu an chhi thei mai thin. A khawl hi a te a, Gypsy phurh tawk vel lek a ni an ti. Venghnuai-a ka thianpa-in a fate hnenah “Fate u, a thlawn a dawn tur a nih phawt chuan alkatra pawh ei hram hram rawh u,” a tih hre reng chungin ka phur pui ru ta khawp mai a.

He ka thil zu hriat thar hi kan engineer thenkhat phur fe-in thuthar hrilhin ka hrilh ve ngawt a, mahse, engahmah an ngai lova, ka thusawi chu tuma’n an uksak zui lo mai ni lovin buaipui zui a awm ka hre lo. Ka lungawilo chu kan thianpa (engineer tho) hnenah ka zualko a. Ani lah chuan, “A thlawna neih theih a nih te chuan buaipui man a awm lova, sum ei tur a awm loh chuan chaw tak khukin an khukpui ring mah ta che,” a lo ti then mai a. Hnara khawn ang hlauh a ni.

Kan officer pension thu min hrilh pawm nuam ka tih viau chhan hi he ka thil lo tawn tawhin ka rilru a luah reng vang a ni mah na. Officer tanglai thenkhat erawh chuan kan pawisa heti zozai hman lohva a liam chhan chu Planning leh Finance Department-in hman phalna an pek tlai luat vang vek niin an sawi thung a. Sorkar kum tawp ni March ni 31 thim dawna phalna inpek te chuan a ngaihna a awm lo ve bawk chu ni awm tak a ni.

A chhui chiangtute thung chuan sorkar sum dinhmun a chhiat em vanga sum hi hmang thei dinhmuna ding talo kan nih thu an sawi hi a pawmawm tho mai. Mimal chu sawiloh, sorkar sum hi hman a nuam a, kan hman luatah Reserve Bank of India-in kan account mawngphah tura a tuk zat hre ranin kan ti lapse lui ta mai nia an sawi hi pawm loh ngawt chi a ni lo. Sum hi hman pur pur chuan a liam duh teh a ni a. Pu Ngama’n, “Sum harsatna kan tih fo pumpelh dan chu awlsam te a nia, kan lakluh aia tlem hi hmang i la harsatna a awmlo a ni mai,” a tih hi thufing tak, mahse, zawm harsa tawpkhawk a lo ni.

Engpawhnise, kan sum atana sorkar laipuiin min pek kan hman dan hi chu en chian a tul khawp mai. A mawhphurtu chu sorkar hi a hre chiangtu a ni a. Department kum khat sum hman tur ruahman hmun thuma then hmun hnih zet mai sorkar kum tawp hma thla 2/thla 3 chhunga hmang zo tura kan beih vaknaah hian kan hmanhmawhin kan pal thlu rem rum a, kan hawp a, kan chawm a, kan daibaw bawk thin a nih hi. Hemi tidik ngam sorkar hi kan mamawh takzet a. Tuna kan sorkar hian vaupung awka a chhuah kum tin dawn nge a takin a siamtha ngam dawn tih chu mipuiin sorkar kum 3 chhung chu enna hun kan nei a lawm maw le.

Read more...

Book of the Year ziaktu titi khawchang

Mizo Academy of Letters (MAL) chuan kum tina an tih thin danin, 2009 chhunga Mizo tawng lehkhabu tha ber an thlang leh a, MAL te hian lehkhabu 160 vel an thlitfim hnu-ah, "Fanu Hmangaihna" tih, Lalfakzuala ziak leh "Pi Pute Biak Hi" tih, Rev Zairema ziak leh "Rintei Zungleng" tih, Lalrammawia Ngente ziahte chu a tha pathumah an chhawpchhuak a, chuta tang chuan "Rintei Zunleng" chu lehkhabu tha berah an thlang ta a ni. Chawimawina hian chawimawina thuchei (citation) leh tangka fai Rs 5,000 a keng.


Book of the Year- "Rintei Zunleng" hi novel a ni a, nikum August ni 29-a tihchhuah niin, phek 558 zeta chhah a ni a, Mizo novel chhah ber nia hriat a ni. A ziaktu Lalrammawia Ngente kutchhuak lehkhabu 15-na a ni a, novel bikah chuan a 5-na a ni.

A ziaktu hian thla 4/5 vel a ziak a, "Ka ziak rei lo; ka ziah hmain a plot hi ka nei sa a, ka ziah hnu-ah mi chanchin ka hriat thenkhat han belh ka nei bawk. A tawp dan tur hi chu a tirah ka duang sa lem lo a, a thawh dan a zirin ka titawp ta a ni ber," tiin a sawi.

He thawnthu hi 'tragedy' a ni a, Rintei chanchin lungchhiat thlak tak ziahna a ni. A chhiartute pawhin an tahpui nasa a, a hlimawm zawnga ziak tura ngenna te pawh a ziaktu hian a dawng nual nghe nghe. "A thim lam han hrut hian mihring nun a langchiang ber emaw'n chu aw ka ti thin. He thawnthu pawh hi a thim khawp mai, mihring nun laihlan ka tum miau a ni," a ziaktu chuan a ti.

Book of the Year atana thlan a nih avangin a lawm hle a, "Book of the Year, 2009 atana ka lehkhabu tlawm tak thlangtu Committee chungah ka lawm a. He chawimawina dawng tur ka ni tih an hriat rual ruala min lawmpuitu leh min fuihtute zawng zawng chungah ka lawm takmeuh a, lawmthu ka hrilh let mawlh mawlh a ni," tiin Ziakmite Huang kaltlangin lawmthu a sawi a ni.

"Media lamte'n thuziakmite kutchhuak an phochhuah thin avangin an chungah ka lawm a. Ka publisher, ka thu ziak phur leh taima taka min tawiawm thintu ka nupui HC Lalthasangi (Sangtei) leh ka chhungte chunga ka lawmna hi ka sawi lo thei lo. Ka lehkhabu, a chhutna senso pawh chawi huama min chhutsak thintu Pu Lalrinpuia Ralte (Apuia), Zorin Compugraphics neitute nupa leh Zorin Compugraphics-a thawkte zawng zawng chungah ka lawm. Ka thawhna Govt. Johnson College-a kan principal leh ka thawhpuite'n kawng engkimah min fuihin min phurpui a, min lawmpui thin. An chungah ka lawm hle mai. Ka kutchhuak min chhiarsak thintute leh ka thian tha tak takte chunga ka lawmna hi ka sawi seng lo," a ti bawk.

Lalrammawia Ngente chuan tiang hian Ziakmite Huang a hrilh a:

I novel hi Book of the Year a nih i beisei reng em?
Mahniin duh taka ziah a nih venaah leh MAL lamin lehkhabu tha an lo thlang thin tih rilrua a awm avangin beiseina chu ka nei ve a. Chutih rual chuan lehkhabu dang tha tak tak, a ziaktu pawh ka ngaihsan em em, kei pawhin ngaihnawm ka tih em emte a kat nuk a. Book of the Year em han ni tur chuan beiseina nei ru ve mah ila a hlawhtlin ka ring chiah lo. Mahse, MAL lam hian lehkhabu tha thlannaah 'Originality and Creativity' an dah sang hle niin ka hria a, chumi tehfung atang chuan beiseina ka han nei sang ve leh thut thin a, beiseina leh beisei lohnain ka khah chhawk vel a ni ber e. Tin, a tling emaw tling lo emaw Mizo literature-a contribution ka neihna hi ka lawmna a tling ve hrim hrim a. Pathian hnenah ka inkawltir hmiah mai.

Book of the Year atan thlan a ni tih i hriatin eng nge i rilru-ah lo lang?
Eng pawh thleng se tia Pathian hnena inhlan thlap ka ni a, ka lawm em em a, mahse, ka khu chuk lem lo. Lawm chu ka lawm tak meuh a ni. A chhan chu Book of the Year hi Mizoten kan ngaisangin kan ngaihlu thiam tawh em em a, ka kutchhuak tlawm takin chawimawina a dawng leh mite hriat a lo hlawh ve ta hi rilru chhungril lam chu nuam ve veng veng tak a ni. Ka hmelah erawh tihlan loh hram ka tum tang tang! Ka lehkhabu ngaihlua lo chhiar thinte avang pawhin he dinhmun ka thleng hi ka lawm a ni.

I ziah laia i suangtuah angte he novel hian a thleng zo em?
Nia, he Novel hi tragic-ending mai ni lovin Tragic Novel dik tak a ni a, chu chu lungchhiatthlakna lam thila khat tihna a ni mai ang chu. Chhiartute'n kan hriatthiam loh hlauhna chuan ka khat reng a. Ka ziah lai pawhin Mizote rilru mil zawng lam, a hlimawm leh lawmna lama tawp chi hawi zawng chu ka rilruah a awm ve reng. Chutih rual chuan mihring nun khawrh tak tak tur leh kan ngaihtuahna chawk tho tur hian thil hlimawm lam aiin nun kawng bumboh hian awmzia neiin ka hre zawk si a, chutiang lam hawi chuan ka ziak ta a ni ber a.

A nihna taka sawi chuan a thuchah te, a entir te, a zirtir tih angte hi chu a chhiartu ngaihdanah a innghat thui hle a. Mihring nun thuk tak pho chhuahna kawngah hian tarlan atana mawi lo nia kan hriat ang chite pawh tarlan a tulna chen awmin ka hria a, chuvang chuan, a chhiartute tana a chiang thei tur ang ber nia ka hriat anga ziak ka ni a. Ka suangtuahna leh ka duhthusam angte chu a thlen chhoh zel ka beisei. Nun dan dik lo hian nun dan dik min kawhhmuh se ka ti a, chu chu tawngtaia Pathian ka dil ber pawh a ni.

A chhiarte'n i hnenah eng nge an sawi ber?
Nia, ngaihdan a inang lo khawp mai a, nuihzatthlak tak tak te, lawmawm tak tak te, dengkhawng tak tak te, min chhuahchhalhna thute ka dawng a. Ka message dawn zawng zawnga ka rilru khawih ber leh ka lawmna ber chu he thu hi a ni: "'Rintei Zunleng' ziak ngam Upa i ni hi ka ngaisang che. Ka hriatthiam loh nunhlui ka rah tleu ka man ve ta. Pathian hnenah ngaihdam ka dil ve thei ta bawk. Pathian hnena min hnuk lettu thu ropui tak ka hmu a ni. Ka lawm tak zet. I rawngbawlna a ni, kal zel ang che. Duhsakna ka hlan a che," tih thu hi. Hei hi a ni ka rilru chhungril bera he ka novel thupui chu ni!

Thenkhat chuan 'Rintei i tikhawngaihthlak lutuk, ka vel dawn che' te min ti a, thenkhatin 'Vawra a tawpa i thih tir kha ka rilru a hrehawm lutuk, ka lainat lutuk a, ka tlaivar thak' tih te, 'Vawra te khan sex an hmang nasa lutuk mah mah lo maw, Kohhranin an phuar dawn em?' tih te, 'Khatiang em ema a changtute i tiduhdah mai kha ka haw lutuk, ka hmuh veleh ka chilh miah miah ang che' tite ka dawng hlawm.

Thenkhat chuan Thiangzau/Vanmi chungchang ka ziah lan hi ka ti chipchiar lutuk an ti a, mahse, ka ngaihdan a ni lo. Thil hi kan hre zul a, mahse, a kimchangin kan hre lo thin a, chuvang chuan a dik lo a ni, hetiang hian an lo awm thei a ni tih chiang lehzuala kan hriat nan ka ziak ta hmiah hmiah mai a ni.

A nih leh i beisei ang an rawn sawi em?
A chhiar zawng zawng hian ngaihdan an rawn thawh vekin ka ring lo a, chuvangin eng tin chiah nge an ngaih tih hi sawi thiam a har. A tam ber chuan ngaihnawm an tih thu leh chhiar nuam an tih thu an rawn sawi a. Chu chu thil pawimawh tak a ni. Novel chu a ngaihnawm phawt tur a ni tih hi ka ngaihdan a ni a, midangte ngaihdan pawh a ni. Lung tichhe thei lam thawnthu hian mi rilru chu a khawih a nih ka ring, an tah nasat thu te, a changtute an lainat thu te, a changtu piangthar lova a thi ta mai te, an rawn sawi nasa khawp mai. |henkhat phei chuan ziah dan turte min rawn hrilh bawk a!

He laia han sawi ka duh chu a changtupa pianthar leh pianthar loh chungchangah hian thawnthu hi kan duh duhin kan tidanglam thei teh meuh mai a, mahse, kan lawmna tur hlira titawp tur chu kan ni lem lo. Misual luhlul leh ngeng tlat, a hawi kir lehna tura kawng tam tak kawhhmuh a nih lai pawha inchhu ngeng tlat hi Pathian pawhin tihluiha pianthartir a tum lemin ka hre lo. Chuvangin, 'Mi fel lo chu tih fel lohvin awm reng rawh se' tih ang khan a tawp thlengin tih fel lohvin a awm ta reng a ni. Hei hian mihring nun pawh a phawk dik hlein kei chuan ka hria.

He novel i ziah chhan?
Kan rama Pathian thu lak dan felhlel leh him lo tam tak lo chhuak thinin kan khawtlang, ram, Kohhran, chhungkua leh mimal nun a hruai chhe nasa lutuk hi ka vei ve em a ni. A nihna angin ka phawkchhuak thiam lo na a, he lehkhabu hmang hian zirtirna kimchang lo leh tluantling lo laka fihlim a tulzia leh a tla lut tawh vek vek an ngheh sizia te, kan duh dan ang leh kan peih tawk leh nuam kan tih tawka Pathian thu kan zawm hi a him lo tih tarlan ka duh a. Sex avanga tal pawtna hian hlimna aiin lungngaihna leh chhiatna a thlenzia pawh tarlan ka duh tel bawk a. Chhungkaw tha leh him hlutna leh pawimawhzia pawh he lehkhabuah hian tarlan ka duh lian em em a ni. Ka tarlang chiang em tih erawh ka hre lo.

I ziah chhan chu i phawkchhuak em?
Ka theih ang chuan ka phawk chhuakin ka hria a, mahse, a chhiartuteah a chiang ber ang chu. Vei zawng te, duhzawngte pho chhuak vek tur chuan a phek hian a daih lo, a lan vek dawn chuan a chhah lutuk dawn si.

Rintei hi a chhiartute'n an khawngaih hle a...
Ni e, kei pawhin ka khawngaih a, ka lainat. Mahse, a nunnaah thu ka nei lo a, thi tura siam mihring dangte ang bawkin a thi ta si a nih hi.

I ziah lai paw'n i khawngaih tawh reng a ni maw?
Khawngaih e, khatianga mi fel leh tha kha chu a tawp thleng khan dam se ka duh. Vawra nen khan innei se, ka hah pawh a dam huai mahna! Mahse, hmangaih em em innei thei lova inthihsan tam takte pawh a tak ngeia an awm avangin khawngaih teh mah ila, ka chhan phak a ni si lo. 'God loves who die young' an ti a ni lo'm ni kha? Pathianin a lainat a, khawvel hrehawm tuar lo turin a ko taah ka ngai mai.

Chu chu i tum reng nge?
Ka tum a ni tho a, mihring nun dik tak phochhuahna a nih avangin rem leh rem lova han tihdam leh emaw ai khan a thawnthu kal zel tur hriltu a nih bawk avangin a khati ta mai a nih kha...

He novel hi eng novel nge nia i chhal?
Eng novel nge tih lai hi ka vuah thiam ve lo na a, mihring nuna indona nasa ber rilru lam indona a nih avangin psychological novel ang pawhin a chhal theih awm mange ka ti a, thawnthu lungchhiatthlaka khat Tragic Novel pawh a ni mai ang chu.

Novel chhah tak nihtir i tum ve reng nge i ziak i ziak a, a lo chhah ta phian?
A thawnthu ruangam ka ngaihtuah lai hian a sei sa reng a. Zalen takin novel huang chhungah chuan a lo phuah belhin a lo zeh theih si a, a sei dawn tih ka hre sa reng. A leitu tur te, a man zat tur te ka ngaihtuah a, rilrua helhkam nei teuh chungin ka ziak zel a, ka thinlung luang liam chu a leitu tur te, a man turten an dal zo lo a, a chhah ta phian mai a ni. Tumsa pawh a ni lo a, a lo awm mai a ni.

I novel ziah tawhte lakah eng nge a danglamna?
Novel hi ka la ziak tam lo em mai a, khaikhin dan pawh ka thiam lo. Ka novel-te hi ka ngaih dan chuan a malin an ding ngawk vek ni maiin ka hria.

Novel, short story leh essay i ziak a, a eng hi nge i thiam ber nia i hriat?
Thiam han tih tur ka ni lo vek a, mahse, novel hi chuan ka rilru a hruai a ni ang, ka ziak ve ta zel mai. Ka ngaihtuahna pawh hi a 'novelist' hle tawhin ka hria.

Kohhran Upa i nihna hian literature-ah a phuarna che a awm em?
Hei hi zawhna ka tawh tam tak pawh a ni. Ni e, Kohhran Upa ka nih avanga literature-in min phuarna ka hre lo, mahse, a lo chhiartute erawh chu a phuar niin ka hria.

Literature hmang hian Pathian ram a lak theih tih ka hria. Pulpit-a thusawi mai hi a lo tawk lo a, ziaka kan dah-a an lo chhiar hian kan rawngbawlna huang hi a zau zawk niin ka hre tlat a. Khawvel lam thilah chauh ni lo Pathian rawngbawlna lam thilah pawh literature hi a pawimawh zel dawn. Pathianin rem a tih chuan la ziah zel pawh ka duh a, mahse, ka thu a ni lo. Thu leh hla hmanga rawngbawlna hi erawh a pawimawh zel dawn. Pathian thu hlang han ziah ve pawh a awm hle. Mahse, kan target group-te hian Pathian thu hi an ngaihsak vak lova hriatna ka nei a, chuvang chuan an nun kaihruai thei tur leh an chhiar duh tur zawnga Novel ziah hi rawngbawlna pawimawh takah ka ngai.

I kutchhuak thenkhatah mipat hmeichhiatna lam leh thil sual lam te a lang fo a, chhiartute'n an sawisel em?
Ni e, hei hi sawi fe tham a awm ang a, tawi tein sawi tum ila. Hemi chungchang hi sawisel an tam khawp mai thin a, tha titu an tam hle tho bawk. Kei chuan (Pu) Lalhmingliana Saiawi novel ka ngainat em emna chhan chu mihring nuna thil thleng dik tak, a thawi kual vel ni lo, pawi sawi lo si a, thenkhatin sual nana an hman avanga an nunna an hloh phahna sex chungchang thiam takin a tarlang thin hi a ni.

Novel hian mihring nun dik tak a pho chhuak turah ka ngai a, a zahmawh ngialngan zawnga tihlan tur ka tihna erawh a ni miah lo. Mahse, miin sualna chhana a hmang a nih chuan a hman dan pholan kha sualah ka ngai lo. Tin, mihring nun hrim hrimah hian mifel, mi ngil leh nun tluangtlam chanchin aiin misual, khawvel sual dai berh tawh chanchin hi kan ngaihven a, ngaihnawm, pawh kan ti. Chu chu mite hnena thawnthu ngaihnawm tak sawi chhawng tur chuan kan ziak lang dawn lo em ni? Novel-te hi zirlaibu emaw, Sunday School zirlai bu emaw ni lovin mihring nun- a chhia a tha, ngaihnawm tak pholannaah ka ngai. A zirtir tih lam erawh a chhiartu thu a ni.

Mizo literature buaipui hi eng nge a hlawkna?
Sum leh pai lamah chuan hlawkna a nei hauh lo. Mahse, khawvel ram changkang, sakhuana lamah leh khawtlang inrelbawlna kawnga fel takte hi literature lama hausa leh puitling tak an ni deuh vek. Thu leh hla tel lo chuan ram a changkangin a ngelnghet thei lo. Chuvangin, hlawkna sum leh pai lam ngaihtuah miah lovin tih theih eng emaw tal ka neih ve takin tiin inthlahrung tak chungin ka inrawlh ve thin a ni.

Writer nih hi i tum reng em?
Nih ka tum hmain he huangah hian ka zuang lut a ni ber. Ka rilrua awmte ka thai ka thai a, heti hi ka lo ni ve ta mai a. Nuam pawh ka ti a, nih zel theih pawh ka duh khawp mai.

Read more...

Aizawl bomb-tute hriatchhuah an ni?

March ni 5, 1966-ah indo thlawhna hmangin Indian Air Force te'n Mizoram an bei a, he tawrhna hriatrengna ni- Zoram Ni tia vuahin Aizawlah tum thum hman a ni tawh. Mahse, mumal-a thil chhinchhiah te a awm lo bawk a, Zoram-in thlawhna hmanga beih a nih chungchangah hian chiang faka sawi theih a tam lo hle. Kha'ng thlawhnaah khan tute chuang tih pawh hriat a ni lo a, sawi pawh a awm ngai lo ni hialin a lang. Tunah chuan sawi a awm ta.

India ram chanchinbumi lar Shekhar Gupta chuan 1966-a Aizawl bomb-tute zinga pilot 2 hming a sawi a, chu'ng mi pahnihte chu a hnu-a India ram mi pawimawh ni ta mi pahnih an ni nghe nghe.

Indian Express editor-in-chief Shekhar Gupta hian The Indian Express April ni 10 issue-ah 'The buck starts here' tih thupui hmangin India-in hel a beih dan a ziak a, Chhatisgarh-a Naxalite-hovin CRPF an lambun thu chu a laimu-ah hmangin, kum 60 liam ta chhunga India-in hel a beih dan hrang hrang ziakin Mizoram chungchang pawh a thailang a ni.

"Mizo helhovin treasury-ah flag zarin, Assam Rifles headquarters tihchhiat an tum a, he hmunah hian sipai chauh ni lo an chhungte pawh an awm a, Pi Gandhi-i'n Aizawl bomb turin airplanes a tir ta a ni," Shekhar Gupta chuan a ti.

"A bomb-tu pilot-te zinga kan han hriat mai theih tur mi pahnihte chu: Rajest Pilot leh Suresh Kalmadi te an ni," a ti bawk.

1975-a IGP office beih thu pawh a ziak a, IGP atan army brigadier rorum tak GS Randhawa chu Indira Gandhi khan a tir a, tualthattute chu an zawng hmu ta niin a sawi. Chu ai pawha India hmalakna pawimawh zawk a tih pawh a sawi a, Mizoram Armed Police unit hmasa ber, tualchhungmi deuh vek awmna din a ni tiin a sawi.

Shekhar Gupta-a sawi pakhat zawk Rajesh Pilot hi India sorkar-a minister te pawh lo ni tawh, June ni 11, 2000-a Jaipur bula car chesuala thi ta kha a ni. A thih danin sawi a hlawh viau thin kha.

Rajesh Pilot hi Indian Air Force pilot a ni thin a, a hming dik tak chu Rajeshwar Prasad Singh Vidhudi a ni a, a hna hming- 'Pilot' tih chu a 'last name' atan hmangin, Rajesh Pilot tia koh a ni ta a ni.

Rajiv Gandhi-a thian tha a ni a, politics luhchilh tur-a squadron leader hna a bansan pawh kha Rajiv-a'n a sawm vang nia sawi a ni.

A pakhat zawk- Suresh Kalmadi hi India ram politician langsar, sumdawng langsar ni bawk a ni a, Indian Olympic Association, Asian Athletics Association leh Athletics Federation of India-ahte president a ni.

1965 atanga 1974 thleng khan Indian Air Force-ah pilot a ni thin a, 1965 leh 1971-a India leh Pakistan an indo pawh khan ral a do ve. 1977-ah Indian Youth Congress, Pune president a ni a, chuta tang chuan India ram politician langsar pawl a ni ta zel a, 1995-1996 chhung khan PV Narasimha Rao-a hnuaiah minister of state for railways a ni nghe nghe. Tunah hian Pune bialtu MP (Lok Sabha) a ni.

March ni 5, 1966-a indo thlawhna hmanga Mizoram beitu pilot-te kha hriat an ni lo a, sap tawng chanchinbu lamah pawh tun tum hi an hming lan hmasak tum a ni hial mai thei. Khatih laia MNF defence minister R Zamawia chuan pilot hming an hriat loh thu sawiin, Suresh Kalmadi leh Rajesh Pilot-a te an tel leh tel loh chungchangah pawh rin dan tur a hriatthiam loh thu a sawi a, amaherawhchu, "A ziaktu hi journalist hriat hlawh leh rinhlawh a ni a, a hriatchian loh chu a ziak lo ang," a ti thung.

'Treasury-ah flag an tar' tih chungchang erawh thudik lo a ni tih sawiin, "Hei hi thudik lo a nia, keimahni Mizote ngei pawh hian flag tar angin min sawi fo mai a, khawiah mah flag kan tar lo," a ti.

"Treasury-ah flag kan tar lo a, hmun dangah pawh kan tar lo. Hriatsual a ni a, 'darkar 24 flag kan zar chuan UNO-in min pawm ang' kan ti ni awma sawi te hi thu belhchiah dawl lo a ni. Flag kan zar lo hrim hrim," a ti bawk. Chittagong an thlen thlak hnu, 1970-ah Mizoram flag hi an siam chauh tih a sawi a ni.

He thu ziaktu Shekhar Gupta hi January ni 11, 1951-a piang a ni a, The Indian Express editor-in-chief a nih bakah NDTV-ah 'Walk the Talk' programme a nei, 2009-ah khan journalism lama a thawh that avangin Padma Bhushan a dawng nghe nghe.

Chanchinbumi lar a ni mai lo a, journalist rin hlawh a ni. Politician leh mi hrang hrang hian a hnena thudik sawi an chak ti hiala sawi a ni a, puanzar atan ni kher lo, titi khawchangah pawh a bula thil sawi hi miin an chak thin. Politician-te pawhin media-a an hmai an phih fai zawh loh chang hian thingpui inpuiah te sawmin titipui an chak thin. Zozam Weekly chuan email hmangin a thil sawi chungchang hi a zawtfiah a, a rawn chhang rih lo.



Sekhar Gupta ziah dan:
And, by the way, in 1960, Nehru figured out that “minimum” power included his air force, against the Nagas; Mrs Gandhi sent airplanes to bomb Aizawl when Mizo rebels had raised their flag on the treasury, and were about to sack the Assam Rifles battalion headquarters, which housed not just troops but also their families. The pilots on those bombing runs included two names we all got to know subsequently: Rajesh Pilot and Suresh Kalmadi.

Read more...

Nagaland-ah chuan...

Nagaland-ah chuan hmasawnna hnathawh leh sorkar hmalaknaah khawtlang an pawimawh hle a, khawtlang mipuiin thuneihna sang tak neiin hna an thawk thin. Nagaland-in hmasawnna hnathawh dan an kalpui dan zira kal, Mizoram palaite chuan Nagaland kalphung chu tha an tiin an awt a, Mizorama tih ve ngei an duh thu an sawi.

Nagaland kalphung- 'Communitisation' zirchianga April ni 7-10 chhunga Nagaland tlawhtu mi pali- Joseph Lalhimpuia (MLA), L Colney (Nagaland chief secretary hlui), Lalchhuanawma Hrahsel (chief planning officer) leh Dr Lalrinchhana (senior research officer, planning deptt.) te chuan April ni 16-ah khan thuthar lakhawmtute kawmin an thil hmuh leh awhte an sawi a ni.

'Communitization' an ti a, Nagaland-ah hian sorkar hmalaknaah khawtlang mipuite chu thuneihna sang tak pein hmasawnna hna an thawk mek. Nagaland Communitisation of Public Institutions and Services Act, 2002 hmangin he ruahmanna hi kalpui a ni a, Elementary education, Grass root health services leh Electricity management-ahte bul an tan a ni.

Communitisation-in a tum chu sorkar thil (asset leh bungrua) leh thuneihna thenkhat khawtlang (community) kuta dah a ni a, chu chu an hlawkpui hle niin Mizoram atanga tlawhtute chuan an sawi. Thla hnih ral hmain Mizoram sorkar hnenah report an thehlut ang a, Mizoram-ah Nagaland kalphung ang hi hman a nih ve theih nan tanlak an tum thu an sawi bawk.

A hmuna zirtute sawi dan chuan, education, health, water supply and sanitation leh power & electricity-ahte Nagaland hian 'communitisation' hi an kalpui a, an hlawhtlin em avangin National Award te an dawn phah bakah UNO recognition tial an hmuh phah a ni.

Nagaland-in 'Communitisation' an kalpui dan chu tiang hian tawi tein a sawi theih ang- Village Development Board an din a, chu board kaltlang chuan kawng hrang hrangin hna an thawk a. Electric bill emaw, tui bill emaw, bill reng reng kha anmahni'n an khawn a, 20% te an chang a. Mipui pawisa thawhkhawm nen, an theih ang angin pawisa an ngaihtuah a, an pawisa neih zat ang zel chu sorkarin a tum ve leh a, chu chuan hmasawnna hna kha an thawk ta thin a ni.

State plan fund atangin sorkar-in pawisa hi a tum a, Planning Commission-in a sum hi a tumsak thin. Chutianga hna an thawh avang chuan thuneitu lam atanga pawisa chheprelh pawh a theih loh nia sawi a ni.

Mizoram atanga kalte'n an sawi dan chuan, Education-ah chuan khaw tinin Village Education Committee (VEC) an din a, VEC chuan an khuaa sikulte (primary & middle) enkawlin, sorkar pawhin zirtirtu hlawh tur chu VEC account-ah a dah mai a, khawtlangin thu an neih avangin zirna lamah hma an sawn phah hle niin an sawi.

Power & electricity lamah chuan khaw tinah Village Electricity Management Board (VEMB) an din a, mahni khuaa electric eng sem dan leh a enkawlnaah VEMB chuan thu an nei a, line pawt ru leh dan zawm lote pawh a tul angin an hrem thin tih an sawi.

Health services lama an thawh dan sawiin, Village Health Committee (VHC) dinin, chu chuan mahni khuaa hriselna atana hnathawhnaah thuneihna sang tak an nei a, sub centre hnathawh dan te vilin an enkawl a, mahni khaw mipuite an hrisel theih nan hna an thawk thin, an ti.

Water supply lamah chuan Water and Sanitation Committee-in mahni khuaa chhungkaw hrang hrangte'n tui an dawn theih dan tur an buaipui a, tui connection chungchangah te, a man bithliah leh pipe chhe siam chungchang thlengin thu an nei a, an hlawkpui hle niin an sawi.

Sorkar hotute leh khawtlang mipuite an kawm a, he kalphung an hmannaah hian harsatna sawi tham an nei lo tih an lo hrilh niin Mizoram palaite chuan an sawi a, mipui pawh an hlim hle niin an sawi bawk.

"Khawtlangin thuneihna sang tak an nei a, pawisa pawh anmahni ngaihtuah te a lo ni bawk nen, a hmanna lamah pawh an fimkhur a, heti taka khawtlangin thu an neih avang hian thuneihna semzai, decentralisation of power lamah pawh an hlawhtling hle tihna a ni. Khawtlangin an mamawh an ngaihtuah a, sorkarin sum a tum bakah anmahni'n an ngaihtuah bawk a, tichuan, an mamawhnaah tak khan an thawk ta a, a hlawk khawp mai," tiin Joseph Lalhimpuia chuan a sawi.


Communitisation hlawkna
Mizoram palaite'n Nagaland-in communitisation an hlawkpuina an sawi thenkhat chu:

* Zirtirtu aikal an awm loh phah a, zirnaah nu leh pain mawhphurhna an neih avangin an hlawkpui.

* Zirtirtu zelthel deuh chu VEC-in an hlawh an 'cut' sak thei a, inthununna lamah an hlawkpui. Zirlai zingah sikul chawlhsan an awm loh phah. Naupangin sorkar sikul an bawh phah bawk.

* Electric bill atanga sum hmuh a pung a, power supply a that phah.

* Mipuiin tui an hmuh tam phah.

* Sub centre-ah damdawi tlakchham a awm loh phah.

* Hmasawnna hnathawhnaah mipui leh pawl hrang hrangin neitu rilru an put phah a, an phur hle. Kohhran pawh a tangkai.

* Sorkar-ah mipuiin rinna an neih thar phah.

Read more...

Midangten Lawmman An Dawn Theih Nan

Tum khat chu Seattle khuaah Special Olympics an buatsaih a, intihsiakna hrang hrang zinga pakhat, yard 100 intlansiakah chuan taksa leh rilru lama rualbanlo pakua an tel a.

Silai an hmehpuah rual chuan an tlan tan ta nghal a, mahse, rualbanlo an nih avangin mi pangngai angin an tlan chak ve thei lo. Theihtawp chhuaha, lawmman lak ngei tuma an tlan tauh tauh lai chuan mipa naupang pakhat chu a tlu thlawrh mai a. Harsa ti takin a tho a, a tlan leh nghal a, thui pawh a tlan hmain a tlu leh a. A thianten an tlan san vek tawh avang chuan lungchhe takin a tap ta hliam hliam mai a.

Midang pariat chuan a tap thawm chu an hria a, an tlan muang a, an han hawi let a. Chutah, a lo entu mipui mak tih turin inthurual thapin an ding a, mipa naupang tlukna lamah chuan an tlan let ta vek a.

Hmeichhe naupang pakhat, rilru lama rualbanlo chuan mipa naupang tlu reng chu a zuk kuah a, a biangah a fawp a, "Ti kha chuan i tlan leh thei tawh ang tiro?" tiin a be sap a.

An kaitho a, an vaiin banah an invuan a, tumah tlan loin, a rualin an kal ta a. A rual thapa a tawp an thlen chiah chuan ngawi renga lo thlirtu mipui chu an au ta dur dur mai. A then phei chu an hnuk a ulh teuh a, mittui hru mawlh mawlh tawk an awm bawk. Intlansiak zawng zawng chuan lawmman pakhatna an dawng ta theuh a ni. n
('Helping Others Win' tih lehlin a ni.)

Read more...

BEAUTY- CLEANSING

¢ Debbie Chawngthu

Vun enkawl ngai lem lova tha leh mam chu an awm a, mahse hetiang enkawl mang lova vun tha tho hi chu tlemte an ni. Mi tam zawk chuan an vun an enkawl ngun vang chauhin vun tha an nei a ni. Nitina vun tihfai, tih mawm te hian hun a duh reilova, mahse a lo rei deuh hnu chuan a thatzia a lang thin. Vun tihfaina chi hrang hrang a siamna hmanrua hmuh mai theih leh awlsam tak tak te kan tarlang leh dawn a, nangmahin siam ve la, a thatdan i hmu thei ang.

1. CLEANSING MILK: Hemi siam tura i mamawh te chu buttermilk no khat leh rose par lai tlem a ni a. Buttermilk ah khan rose par telh la, darkar thum vel khawih lovin dah rawh. Chumi hnu chuan i hmai leh nghawng tihfai nan hmang ang che. Vun a tifai em em a, vun ro tan a tha lehzual.

2. LEMON CLEANSING MILK: I mamawh tur te chu yoghurt fiankhat, sertui fiankhat leh buh den sawm tha tak fian chanve a ni. A pathum hian i pawlh ang a, i chawh diak/pawlh that hle hnuah i hmai tihfai nan hmang ang che.

3. OATMEAL SCRUB: A siam nana i mamawh tur te chu oatmeal dip fiankhat, grape tui fiankhat leh cream (bawnghnute khar) fianhnih a ni a. A vai hian chawhpawlh la, i hmai phih phawt la, hnawih ang che. I hnawih pah hian nuai nghal la, minute 10 hnuah tuiin phihfai ang che. He scrub hi vun ro tan a tha lehzual a. Vun a tifai em em a, karkhatah vawihnih tih thin a pawi lo.

4. SKIN CONDITIONER: He conditioner siam nana i mamawh te chu artui hel a var lai fiankhat, cream fianhnih leh kawizu fiamthum a ni a. A vaia i chawhpawlh hnuah i hmaiah hnawih ang che. Darkar chanve i chiah hnuah tuiin phihfai ang che. He conditioner hi vun chuar tawh lam tan a tha em em a, a chuar zel tur a veng bawk a, a siam pawh a har lo a ni.

5. BANANA FACIAL: A siam nana i thil mamawh te chu balhla hmin pakhat, sertui fian chanve leh khawizu fiankhat a ni a. A hmasain balhla hi rawt diak phawt la, chumi hnuah a dang pahnih te khi telh ang che. I chawhpawlh that hnuah i hnawih ang a, minute 20 i chiah hnuah phihfai leh ang che. He facial hi vun pangngai nei tan a tha lehzual a. I tih zawh vek hnuah i hmaiah rose-water hnawih nghal ang che.

*** I hmai ngun takin en chet chet la, inrin leh chuar riau lai te a awm em? A awm anih pawhin thlahthlam mai lovin enkawl nghal la, zing leh zanah nourishing cream te hnawih la, mahse i nuaiin a chho leh chhuk zawng chauhin nuai thin ang che. Thinrim leh rilru kawi tak te hi vun leh taksain a haw em em a ni. I bula awm te tana hrehawm khawpin i phunchiarin an i cheh em? I ching thin anih chuan sim vat ang che. Nangmah i intih hrehawm mai bakah i bul ami te i ti hrehawm thei a, Mi huat leh hauh chin te hi kan huata te aiin keimahniin kan tuar daih zawk a ni. Mi i hauh leh i sawisel hmain nangmah kha inen ngun la, i dik vek em tih inenfiah ang che. Tumah hi tha famkim kan awl lo tih hriat tur a ni a, hetianga i ngaihtuah hmasak thin chuan i thinrim leh an chakna kha a reh thuai ang a, i thinrim loh chuan i taksa pawhin a thatpui daih zawk dawn a ni. Rilru hlimna hi hriselna a ni tih hriat reng a tha.

Read more...

Nui Lawks 53


J Khua a lum hi an ti sup sup a, khaw pawn pawh a lum ve tho a, an sawi an sawi ve lo.
- 9612698042

J Mizoram bomb-tu fighter khalhtute kha Rajesh Pilot leh Rajesh Co-Pilot in tia mi?
- 9862375770

J 'Ba ba black sheep' hi a phuahtu beisei aiin a hit duh hmel! - 9612062366

J India ram prime minister Dr Manmohan Singh hi a dam loh chuan Doctor Sick Room-ah an dah thin.
- 9436169317

J Nula pakhat pawh kha a senior tawh bawk a, he khawvelah hian a tlangnel hle. Kangthelh motor a rawn tlan a, a lo phar ding, 'Khawi lai nge kang?" tiin a lo zawt vel! - 9612566920

J Tlangval pakhat pawhin handset, camera awm chi a nei thar a, 'wallpaper atan' tiin a bialnu thla a la malh malh a, "|ha deuhin dawh rawh, blue tooth-ah ka hmang dawn che a nia," zu ti a!
- 9862507242

J Tlangval inla zei:
Tlangval: Hey, nula, i mawngah khan engemawni a fu tlat mai...
Nula: Eng thil nge a?
Tlangval: Eng ni lo e, ka mit a fu a...
- 9612589095

J Nula pakhat pawh khan a kawr nghawng hi a’n duh zau thei khawp a.... a kawr nghawng atangin a rawn thu lang vel...
- 9863362711

J Buai lai khan a rammu ve a, Airforce-ah an dah a, zawngtah an lawh tir thin. Navy-ah an sawn a, chakai an khawrh tir leh a. A ning lutuk a, khawmual sipaiah tan a dil leh a, an phalsak a, lungawi takin hlo a thlo ta ting ting mai a...
- 9863362711

Read more...

Chanchin Maksak 72


Thawhrimnain a hneh thin?
New Zealand physicist Ernest Rutherford-a (1871-1937) laboratory-a thawk tlangval pakhat chu a taima khawp mai a, hna hi a thawk mawlh mawlh reng mai a ni awm e.
Tlai khat chu Rutherford-a khan chu tlangval hnathawk lai chu a thlir a, chuti taka hna duh mai chu mak a ti ngang a ni ang, "Zing lamah hna i thawk tho em?" tiin a zawt ta ringawt mai.
"Aw, thawk thin e," tiin chu tlangval chuan a lo chhang a, a thawhrimna chu a pu chuan a fak ngei ang tih ringin nuam a ti hle.
"A nih chuan eng tikah nge i ngaihtuahna i sen thin?" tiin Rutherford-a chuan a chhang ta daih a!


Hriat huphurhawm
Thuziakmi Mark Twain-a kha meizial heh zet mai a ni a, a chanchin sawi nikhuaah pawh a meizial heh thu hi sawi tel a ni chawk.
Vawi khat chu, eng cigarette nge a zuk hmasak ber an zawh chuan, "Ka hre hauh lo mai. A zutu hmasa te khan an paih har thei lutuk a," tiin a chhang. Mi zuk bung, a hming inziakna lai ral tawh a chhar thin ni ve ngei tur a ni. Hriatchhuah a huphurhawm ngawt ang!

Read more...

Monday, April 19, 2010

Sorkar sum LAPSE, Zozam-in LEPSE

Mizoram sum, hman lohva tawl ta chungchang chuan ngaihven a hlawh hle a, 'finance' lam hrethiamte phei chuan an ngaihven hle. Hemi chungchangah hian inpuhmawhna a awm thei viau mai; sorkar hnathawk leh ministry lamah pawh insawithiamna tur a awm thei zel.

Thudawn pakhat chuan cheng vaibelchhe 68 chuang 'lapse' chhan kha sawi tur a awm nual thei ang tih sawiin, NLUP vang pawh a ni ve niin a sawi.

"NLUP sem leh sem loh chungchangah thuchiang a awm thei lo a, 2009-2010 chhunga sem hram tum a ni a, chu chu buaipui a nih bakah ngaihchan a ni reng a, a tawpah mi pahnih/pathum vel thuin sem leh loh tura tih a ni a. Hei hian a nghawng viau a ni," thudawn chuan a ti.

Thudawn dang pakhat chuan plan finalization a tlai lutuk khan a nghawng thui viau bawk tih a sawi. August 2009-ah plan finalization hi tihfel chauh a ni.

Interim Budget vawi hnih hman a nih hnu-ah Budget pangngai chu October-ah pass a ni chauh a, 2009 October atanga 2010 March chhungin full budget sum hi hman a ni. "Thla 5 vel chhungin budget sum hman tur a ni a, hnathawhna hun hi a tawi khawp mai. Sorkar hnathawkte pawhin 'hnathawhna hun a tlem dawn' tiin tan an lo la lo ve bawk a, ministry lam atangin 'pressure' a awm lo bawk nen, pawisa lapse chhanah hei hi puh a rem khawp," tiin official pawimawh tak pakhat chuan a sawi.

State Bank of India lamin March ni 31 zan dar 6:30 hnu lamah dawr theih an nih loh tur thu-ah Mizoram sorkarin March ni 15-ah hriattirna a dawng a, March ni 30-ah Mizoram sorkar chuan circular chhuahin department hrang hrang a hrilh ve leh a, department thenkhat chuan hei hi chawpchilh an ti hle. Chutih laiin department thenkhat chuan hemi chungchangah hian hriattirna engmah an dawng lo niin an sawi bawk. Planning deptt. berin hemi chungchangah hian hriattirna an dawng ve lo niin thudawn pakhat chuan a sawi a, "Mizoram sorkar hnuaia department hrang hrangte thawhhona hi a tha lo hle a ni," thudawn chuan a ti nghe nghe.

IAS officer pakhat, Mizoram pawna thawk chuan, "Finance lama hlawhchhamna chauh ni lovin administration lawma hlawhchhamna a ni. Eng level-ah pawh puh tur an awm ang a, tu pawh an insawithiam thung ang. Tin, an insawithiamna chu a dikna lai a awm zel bawkin a rinawm, siamthat tur a tam khawp ang," tiin a sawi.

Sorkar department hrang hrangin finance deptt-ah financial year tawp dawnah chawpchilh takin expenditure sanction proposal an thehlut thin a, hei hi Mizoram tibuaitu pakhat a ni. Hetianga chawpchilh taka an tih chhan hi sawi tur hrang hrang a awm thei ang; a chhan langsar tak pakhat chu thil rintlak tak tak ni lo hman tum vang a ni. "Keini aiin finance lamin pawisa a 'lapse' ang tih an hlau zawk," tih rilru pu ranin department lamin phuahchawp takin expenditure sanction proposal hi an thehlut thin a ni. Entirnan- building sak hnate hi department hian contractor hnena pek aiin departmental work-a tih an duh fo. JE nei department chuan cheng nuai 2 man an thawk thei a, SDO neiin cheng nuai 5 man, EE nei chinin cheng nuai 10 man, chutiang chuan thawh theih chin a awm. Mahse, building sak hna kha cheng nuai 60 man te a lo ni a, chutah chuan 60 chu thenhrangin, hna hrang hrang- cheng nuai 2 man diat diat tiin emaw an phuahchawp ta thin a ni. Chutianga an tih chuan financial year tawp dawnah chawpchilh taka an thehluh a ngai a, 'Keini aiin a lapse ang tih an hlau zawk' tih rilru puin. Tun tumah pawh khan chutiang chu Mizoram sum che vel tibuaitu pakhat a ni.

Department lamin finance-a expenditure sanction proposal leh bill eng engemaw an thehluh zingah fel thlep thlawp lo, buaipui ngai fe a tam thin hle bawk. Entirnan, department pakhat chuan an proposal chu sorkar laipui scheme thawhna tur a nih thu an sawi a, a lo buaipuitute tan 'eng scheme nge? eng tin nge a dan-in a sawi? eng chin nge pawm tur?' tih te haichhuah leh vek a ngai thin. Chutiang chu an han inzawt chiang a, Mizoram sorkar hnuaia department awm zat ngaihtuah la, chutiangin hun a heh dan tur chu a chiang mai awm e. Chu chu March thla tawpa inhnawh chepna thlentu langsar pakhat a ni.

March thla tawpa inhnawh tawtna tur sutkian nan Mizoram sorkar chuan department hrang hrangte tan March ni 15, 2010 thleng proposal reng reng planning board-a thehluh tur tiin lehkha (Office Memorandum) an siam a, finance deptt.-a a luh hunah 22.3.2010 thleng tiin hunbi an tuk bawk. Hei bakah hian Treasury-a bill thehluh ni hnuhnung ber atan ni 30.3,2010 a nih thu hriattir an ni. (No.G.17018/1/2002-FEC Dated 22.February,2010)

State Bank of India pawhin March ni 31,2010 zan dar 6:30 hnu lama sorkar bill an dawn theih tawh loh tur thu Mizoram sorkar an hriattir. Hetiang hian kum dangah pawh an ti fo a, mahse zanlai dar 12 pelh thleng pawhin (SBI) hian bill hi an dawng thin tho thung. Engpawhnise, chutianga inhmakhua tumna chuan awmzia a nei ta lo a, kum dang ang bawkin March thla tawpah an che leh ta suau suau a, March ni 31-ah pawh, zan dar 8 hnu lama bill leh proposal thehlut an tam hle. Tarlan tawh angin, chu'ng bill leh proposal te chu chiangkuang lo leh fel lo a tam hle a, a thlifimtute tan chuan mangan thlak tak tur a ni.

Kum dang ang bawka chutianga Mizoram sorkarin hna a thawh hnu-ah cheng vaibelchhe 70 chuang chu a 'lapse' ta a, eng vang nge ni ta ang?

"RBI-a Mizoram Cash Balance a ruak ang tih hlauhna hi sum 'lapse' chhan bul a ni," tiin Zozam Weekly chuan thu a dawng.

A awmzia chu- Treasury Officer-in ni khata bill a siam theih zat hi cheng vaibelchhe 5 a ni a, sawi tawh angin March thla tawpah department hrang hrang an inhnawh tawt a, finance-in department hrang hrangte thehluh an thlitfim hnu-ah treasury-ah an thawn a, treasury a paltlang hnu-ah SBI-ah thawn leh tur. Mahse, treasury atanga bill siam theih zat khan a daih ta lo. Sum leh pai khawihtu mi thenkhat thahnemngaiin March ni 31 chhun dar 11:30 velah khan chu chu thiatin, treasury atanga bill siam theih zat bituk chu tihtawp a ni ta a, chu chuan engemaw zat a su kaw ta. Chuti ni hlauh lo phei se kha aia tam kha lapse tur a lo ni.

Tarlan tawh angin, a hun tawpa che tam mah se finance leh treasury thlengin 'clear' theih chu 'clear' a ni hlawm a, treasury atanga a chhuak turah a buai ta a ni. Treasury atanga bill siam theih zat bituk tihtawp a nih hnu-ah bank lam a'n thleng phei leh a, mahse, a tlai tawh lutuk a, bank-in an zo tawh lo. Zan dar 12 hmaa an peih hman tawh dawn chuan loh avangin anni pawhin an kawng an khar ta ringawt mai niin thudawn chuan a sawi a, SBI main branch-in an dawn hnuhnun ber chu zan dar 9:30 nia hriat a ni. Hemi hnu-ah hian la dawng zel pawh ni se an tlin tawh dawn lo nia hriat a ni. Nutrition leina tur bik pawh, department hotute'n an ngen chiam avangin SBI lam hian tlai tawh takah an lo pawmsak a, mahse, bill an han thehluh dawn khan bank-in a pawm theih tawh loh department dang khan 'anni pawh in dawnsak theih chuan' tiin an bawr ta huk a, bank chuan an vaiin an pawm tak loh phah niin thu dawn a ni.

March ni 31 chhun dar 11:30 velah treasury atanga bill siam theih zat bituk thiah a ni chauh kha, chu aia hmaa thiah a ni lo kha a chhan bul, a kaikuang chu a ni ta a, engatinge a hmaa an lo thiah mai loh tih chu zawhna a ni leh ta a ni.

"RBI-a Mizoram cash balance a ruak ang tih a hlauhawm vang," tih chu Zozam Weekly-in thu a dawn dan a ni.

Pawisa kum tawp ni-a Mizoram account-a sum awm zat hi cheng vaibelchhe 31.5 chauh a ni a, ADB loan lak bang leh public account-a sum la awm leh thil dang (contingecy fund, etc.,) nena chhut phei chuan a khawp mai. Treasury-in bill tam tak an pass a nih chuan Mizoram account hi a tlem tial tial dawn a, sum lapse zat- cheng valbelchhe 70.52 pass fel ni phei se chu Mizoram sorkarin sum a nei lo mai ni lovin cheng vaibelchhe 38.63 lai a ba dawn tihna a ni. Pawisa kum tharah Mizoram sorkar chu a overdraft nghal dawn tihna a ni a, "March thla a tawp ang a, sorkar hnathawk April thla hlawhte thuneitute tan chuan a ngaihtuah loh theih loh a, chutiang vang chuan treasury bill pass theih zat kha tihsan an ngam lo a ni thei," thudawn chuan a ti. Chutiang chu thleng ta se treasury khar hial a thleng thei.

################################

Rinna antam chi tiat

Mizoram pawisa 'lapse' hmuh let leh dan turah beiseina kawng khat a awm a, mahse, a huphurhawm hle thung tih thu dawn a ni.

"Mizoram sorkar thuneitute'n Planning Commission an biak thiam viau chuan, chutah pawh Planning Commission lamin mak tak maia rem an lo tih hlauh chuan kumin financial year-a BCR-ah (Balance from Current Revenue) a then hi chu a khung leh theih ang," thudawn chuan a ti.

"Kan state-in chhiah kan lak ve atanga sum kan hmuh te, finance commission grant kan hmuh te, kan non-plan fund zawng zawng hi kan expenditure-in a khum a, chuta a khumna chu Annual Plan-ah tlem tlem siamremin Planning Commission hian an rawn cover theih chuan sum lapse thenkhat hi a hmuh let theih ang tihna a ni," tiin a sawi zawm a, mahse, chu chu 'beiseina'-a ngaihtuah niin a sawi thung.

'Revalidate' theih loh, un-earmarked bikah hriat theih chinah tun-a sum 'lapse' ni-a sawi-ah cheng vaibelchhe 30 vel a awm ni-a thu dawn a ni a, chu chu BCR-a khung theih tur-a beisei theih chin chu a ni. Chuti a nih chuan, Mizoram sorkar hruaitute leh Planning Commission hotute inbiak dan a zirin cheng vaibelchhe 30 vel chu hmuh leh theih turah a beisei theih tihna a ni. Amaherawhchu, sawi tawh angin hei hi beiseina ringawt a ni thung.

Heti zawng hian Mizoram sorkar chuan hma an la a, "Approved Scheme of Financing pawh hemi atan hian Planning Commission re-approve tura revise leh mek a ni. Kumin Annual Plan Total Outlay cheng vaibelchhhe 1500 pawh cheng vaibelchhe 1530 a nih a ngai ang," thudawn chuan a ti.

Hetih lai hian April ni 8-ah Mizoram sorkar chuan thuchhuah siamin sorkar kuta sum awm hman tak loh dinhmun an sawifiah a, "Department thenkhatin sum an lak (draw) hman lohte hi department tan channa a ni a, state tan erawh cheng khat pawh channa a awm lo," an ti.

Read more...

Sorkar Pawisa 'LAPSE, Chik Lehzualin

¢ Lalthlamuana Ralte

Pawisa kum a liam hmaa sorkar sum hman tur Treasury-in bill a pass hman tak loh kha Assembly House-ah sawichhuah a ni a, a tir lamah chuan politician-te pawh an bengchheng hle. Chief minister leh a thuihruaite thu leh hla pawh a hraw viau a, eptu lam pawhin a mawhphurtuah puhin chief minister chu bang se awm an tih thu an sawi hial a nih kha. Rei lo teah an thawm a dai a, mahse planning leh finance department-a thawkte erawh hunin a liampui tak sum tangkhangte hi hmuhlet leh tumin an buai zui thung. Hetianga sorkar bill tam tak a lapse chungchang hi Zozam Weekly chuan a kipa kawia hriat tumin a chhui chiang ta a ni.

Pawisa kum tawp ruala sorkar sum pass hman loh hi finance department-in an chhut dan chuan cheng vbc 70.52 lai a ni. Tunhmain hetiang hi a thleng ngai lo a, a awm tawh thin ni awma sawi pawh hi sum chiangsaa ngaih, lo hman bat (expenditure shortfall) a ni zawk. Sum lapse hi Aizawl South Treasury-a bill pass hman loh Rs 26,83,48,416 leh Aizawl North Treasury a bill pass hman loh Rs 43,29,81,986 te a ni.

He'ng hi department hrang hrangin 200-2010 chhunga an sum hman tur a ni a, chutah chuan Plan sum - cheng vbc 53.06, Non-Plan cheng vbc 3.20 leh Centrally Sponsored Scheme (CSS) - cheng vbc 14.26 a ni. Treasury leh SBI inkara tangkhang leh department atanga peihfel hman loh te a awm a nih chuan hei ai hian a la tam thei dawn nia ngaih a ni nghe nghe.

A awmzia
State sorkar sum hman tur hi kum khat zel atana ruahman thin a ni a, chu ruahmanna chu budget hi a ni. Budget-in a huam chhungah pawisa ruahman sa chu hman tur a ni. Tuna sum lapse kan tih pawh hi 2009-2010 chhunga sum hman tura ruahman leh Assembly pawhin a phal vek tawh a ni.

Mizoram sum zawng zawng, sorkar laipui atanga hmuh leh state sorkarin ama puala a hmuh (chhiah, etc.,) te hi Reserve Bank of India-in a kawl vek a, Mizoram account-ah dah luh zel a ni thin. Budget pass a nih hnuah hman mai theih tawh chu ni mah se a kawng a la kual viau.

Department hrang hrangin sum hman dan tur ruahmanna chipchiar (expenditure sanction proposal) an siam chu Planning leh Finance department-ah an thehlut a, a felfai thlap a nih chuan Treasury-ah bill pass a ni leh a, Mizoram chhunga sorkar sum kawltu SBI-in an lo pechhuak ve leh thin a ni. Hei hi a mawlmang thei ang bera sawi dan a ni a, a tak takah chuan file hi a kal kual nasa hle. Department-in ruahman ang lova sanction an lo siam a nih phei chuan a bul atanga siamthat leh te a ngai thin a ni.

Annual plan leh CSS hi Planning leh Finance department-in a hman dan tur ruahmanna mumal tak an siam a, chumi mil tur chuan department hian sum hman dan tur engkim tifel sain expenditure sanction proposal an siam a ni.

Sum Lapse chu
Kum tin hian pawisa kum liam dawn hnaihah (March thla velah) hian department hrang hrangte'n sum hman tur peih fel tumin an buaipui thin. March thla tawp lamah phei chuan Planning leh Finance-ah bill tam tak a lut a, Treasury-ah a innghakkhawm thup thin.

Chutianga buaina chu pumpelh theih a ni a, thil harsa lutuk pawh niin a lang lo. Chumi hre reng chuan February thla daih tawh khan Finance department atangin lehkha (Office Memorandum) tihchhuah a ni a, department hrang hrangte chu an proposal siam Planning Board-a thehluh ni hnuhnung ber chu March ni 15, 2010 a nih tur thu hriattir an ni. Finance deptt-a a luh hun atan 22.3.2010 thleng hunbi an tuk bawk. Hei bakah hian Treasury-a bill thehluh ni hnuhnung ber atan ni 30.3,2010 a nih thu hriattir an ni bawk.

SBI pawhin Mizoram sorkar hnenah March ni 31,2010 hian zan dar 6:30 hnu lama sorkar bill an dawn theih tawh loh tur thu an hriattir a. Hetiang hian kum dangah pawh an lo ti fo tawh thin a, mahse zanlai pelh thleng pawhin (SBI) hian bill hi an dawng thin tho thung. Engpawhnise, SBI lehkha hi hmarchhaka an hmunpui Guwahati atanga lo kal a ni a, sorkarin an dawng har viau niin an sawi a, department hrang hranga an thawn darh a, an lo dawn meuh chuan thla a tawp ruai tawh a ni.

Department hrang hrangte hian kum tawp (March thla ral) dawn ruaia an sum hman tur buaipui chiam hi an ching ve hrim hrim. Hei hian dik lo taka sum hmanna, bill lem, phuahchawp, etc., a tihluar hle. Chumi hre reng chuan Finance deptt-in expenditure sanction proposal peih fel hma turin an nawr a, planning board leh finance deptt.-a thehluh kim hun tur leh Treasury-a bill thehluh ni tur pawh an hriattir lawk vek a ni.

Hetiang a ni chung hian department hrang hrangte'n proposal an peih fel har hle a, an hun tiam ral hnu thla tawp ruaiah Planning leh Finance-ah pawh an thehlut tam hle. Chu chu bill lapse chhan langsar tak pakhat a ni.

Department hrang hrangte pawhin harsatna an tawk ve tho a, finance leh planning-ah file thenkhat tang rei a awm. Chu a chhapah Treasury-in ni khata bill a pass theih zat Finance lamin an tihsan sak lawk si lo a, bill tam tak a innghakkhawm a, a manganthlak hle nia sawi a ni.

March ni 31 chhun lai vel khan Aizawl North Treasury leh Aizawl South Treasury-in ni khata bill an pass theih zat khuahkhirhna hlih a ni ta. Mahse, a hmaa bill innghakkhawm a tam avang leh SBI hun tiam zan dar 6:30 a nih avangin bill tam tak pass hman a ni ta lo.

SBI lam pawhin March thla tawp lam thleng khan sorkar bill tihtham an hnen a thlen loh thu Zozam Weekly an hrilh. SBI-a thawk pakhat chuan, "March ni 31 chawhma dar 11:30 thleng pawh khan bill kan la dawng tlem hle a, buaipui tham a la awm lo," a ti.

Kum dangah chuan March ni 25 chho vel atang hian sorkar bill tam tak an dawn tawh thu an sawi a, bill pass hman loh (Sum lapse) thahnem tak a awm ang tih pawh an lo ring lawk tawh reng a ni. SBI lam ang bawk hian Treasury-a thawkte leh Finance lama thawkte pawhin sum lapse a awm dawn tih hi an ring lawk tawh niin Zozam Weekly chuan thu a dawng.

Bill tam tak pass hman loh a awm dawn ngeia a lan avang hian SBI lam chu ngen an ni a, anni pawhin an hun tiam zan dar 6:30 chu tidanglamin dar 8:30-ah an sawn tlai ta nghe nghe. Hetih mek lai hian department thenkhat chuan file an la kal kualpui zak zak a, zan dar 10 pelh tawh hnua Treasury-a thehlut chauh pawh an awm. SBI-in bill an dawn hnuhnun ber chu zan dar 9:30 vel nia hriat a ni.

Tu chalah nge Phung a tawp?
Bill tam tak pass hman loh a nih chhan langsar zualte chu - Treasury khuahkhirh a nih vang te, file kal kual chhung rei lutuk vang te, minister-te'n an department vil theuh an ngaihtuah tawk loh vang te, finance leh planning changtu chief minister-in a ngaihtuah tawk loh vang te a ni.

Heng bakah hian budget-a pawm fel vek tawh NLUP sum cheng vbc 100 a dawng tura thlante (beneficiaries) hnena sem tura tih vek tawh, mahse, March thla chawhnu lama chawpchilh taka thuneitu lu ber ber thenkhatin ruahmanna thar siama department 22-a an semdarh leh ta thut khan harsatna a thlen viau bawk. Department-te hian proposal an siamthat leh a ngai a, a bul atangin file kaltir leh vek a ngaih phah a ni.

A lehlamah chuan hetiang thil hi thleng thei a ni tih chu hriatlawk a ni a, an hre lawk bawk. Pumpelh dan tur pawh a awm a, mahse pumpelh tura hmalakna erawh a awm lo. Tichuan, March ni 31 zan dar 10 a lo thlen chuan Mizoram sorkar sum hman tur peihfel hman loh cheng vbc 70 chuang a lo awm ta a ni.

He'ng zawng zawngah hian tunge mawhphur? Pumpelh theih ni reng si a pumpelh tura hmalakna a awm miah lo hi eng nge a chhan? He'ng zawhna hi mi tam tak rilruah a riak reng a, chhan dan a inang lo zung a, rin dan pawh a hrang nuai reng a ni.

Thil langsar, mahse sawi hlawh loh tak ni si chu Mizoram sum dinhmun tha lo lutuk hi a ni. Nikum chhung pawh khan RBI-a Mizoram account-ah sum mawngphah (cash reserve) tih tham a awm loh avangin vawi tam tak 'Ways and Means' hmanga sum hman puk a ni a, kumin-ah pawh kan sum dinhmun hi a tha chuang lo hle. Tunhnai teah pawh 'Ways and means' hman a ngai a ni.

Mizoram sorkar sum hman dan hi siamthat ngai a tam hle. Ruahman ang lova plan sum hman leh pawhpen a tam a, budget-a lang bak sum tam tak hman a ni. Sorkar sum luh dan leh a chhuah dan hi tuizem liana tui a luh leh a chhuah dan nen hian a inang khawp mai. Tuizemah tui a luang lut a, chu chu a herhawna hrang hrang atangin duh duhin, duh zat zat an herhaw thin.

Chutiang tho chuan sorkar laipui leh thil dang atanga sum lo lut hi ministry duh danin ruahman ang leh ruahman ang lem lo pawhin an hmang mawlh mawlh a, sum hmuh aiin hmanral a tam zawk zel bawk. Chu chuan sum indaih lohna a thlen a, puk a ngai a, a pung awma loan lak te a ngai a, sorkar hnathawkte sum khawl (GPF) leh reserve fund te hman puk a ni ta thin a ni. Dinhmun phu tawk ngaihtuah lo leh neih aia tam daih hman duhna hian sum dinhmun a tichhe tial tial a ni ber mai. State leiba a tipung a, sum indaih lohna a nasa tial tial a, inngaihtuah harh nachang hriat loh phei chuan harsatna namen lo a thleng thei dawn a ni.

Hetiang hi Mizoram dinhmun a nih avangin sum lapse pawh hi a lo thleng ta a ni thei ang em? RBI-ah hian sum mawngphah (Cash balance) engemaw zat awm reng tur a ni a, chutiang zat a awm lo a nih chuan sum hmuhna tur dap a ngai thin a ni. Cash reserve bakah hian ADB-a loan sum leh thil dang RBI-ah hian a awm reng a ngai.

Pawisa kum tawp ni-a Mizoram account-a sum mawngphah awm zat hi cheng vbc 31.5 chauh a ni. ADB loan lak bang leh public account-a sum la awm leh thil dang (contingecy fund, etc.,) nena chhut phei chuan sum mawngphah hi a tlem tak zet a ni.

Chutih laiin, pawisa kum tawp ni a lo thleng a, Treasury-in bill tam tak a pass a, heng bill hi RBI-a Mizoram account atanga lakchhuah zel a nih avangin sum a kiam zel a ni. Pawisa kum a tawp ruala Mizoram sum zawng zawng kiam tur kha sorkarin a ngaingam lo a, cash reserve tlema zawng a awm theihna turin thutlukna a siam ta niin a lang.

Heti zawng hian chhut ta ila, March ni 31, 2010-ah khan RBI-a Mizoram account-ah cheng vbc 31.5 chauh a awm a, bill pass hman loh (sum lapse) cheng vbc 70.52 kha awm ta lo sela chuan Mizoram sorkarin sum a nei lo mai ni lovin cheng vbc 38.63 laiin a daih dawn lo a ni (-38.63 Cr. a ni dawn).

Chuti a nih chuan pawisa kum thar kai rualin RBI-a Mizoram account chu minus (-) 38.63 a ni nghal dawn a, Mizoram sorkar a overdraft nghal dawn tihna a nih chu. RBI Ways & Means advance hman a ngai dawn tihna a ni ang a, hmun dang atanga sum lo lut a awm lawk lo a nih phei chuan 'Special Ways & Means advance' hman a ngai ang. Chumi hnu-a 'Additional Ways & Means' pawhin min chhan zo lo a nih chuan RBI-in sum min pek a titawp ang a, sorkarin sum hman tur a nei lo ang a, sorkar hnathawkin hlawh an la thei lo ang. Treasury khar a ni dawn tihna a ni.

Hetianga Treasury khar hial ngai khawpa sum dinhmun a chhiat tum hi tunhmain a thleng tawh a, thleng leh thei dinhmuna kan ding tur hi sorkarin a ngaingam lo niin a lang. Chumi pumpelhna awlsam ber chu RBI-a cash reserve hum tura sum tam tak lapse tir mai hi a ni

Mi tam takin tu tute emaw an kawh rawn sup sup a, an mawhchhiat mek lai hian a kaikuang bera chu sorkara thuneitu politician-te an ni lo thei lo. Leiba neih belh zel leh a pung tam tak awma puk belh zel hian state sum dinhmun tha lo sa a tichhe mek zel. Inkhuahkhirh nachang an hriat a, inrenchem tak chunga ruahman ang zela sum an hman hma chuan 'sum lapse' tih te, 'ways & means advance' hi chu kan hre fo dawn a, a dawtah 'Overdraft' tih te, 'Treasury khar' tih te, 'Hlawh lak theih loh' tihte pawh kan la hre chhawm leh mai ang tih a hlauhawm a ni.

Pawisa kum tawp dawn a ruaia bill tam tham tak pass hian dik lo taka sum khawih chingpenna leh eirukna a thlen thei. Treasury leh SBI-in bill a pass te kha, a nihna takah chuan March ni 31 hmain a pawisa hi hman tur a ni. Hman zawh ngei tur tihna ni lovin pawisa kum thar chuankai hma ngeia khawihchet tur tihna zawk a ni. Mahse, March ni 31-a bill an pass te kha kum a ral hmaa hmang turin hun a awm tawh lo hrim hrim a, a nihna takah chuan March thla tawp lama bill zawng zawng deuhthaw kha kumhluiah khawihchet a ni lo ang.

Sorkar sum (a bikin plan sum) tam tham tak chu pawisa kum tawp hmain RBI account atangin department-in an lachhuak a, chu'ng sum zozai chu khawiah nge a awm tih hi ngaihtuah tham a tling. Hetiang sum tam tham tak hi dik lo taka bill siam a lakchhuah te a ni duh viau a, a nih loh pawhin felfai lo taka hman leh tih riral te a ni thin.


################################

Reserve Bank of India (RBI) in state sorkar hnena sum a puktir theihna pakhat chu 'The Ways and Means Advances' an tih hi a ni. Ways and Means Advances hmanga pawisa puk hi a pung a sang hle a, thla thum ral hmain a pung nena rulh leh tur a ni bawk. He hmanrua hi laklawh thila hman tur liau liaua RBI in a ruahmansak a ni.

W&MA hi chi hnih a awm a - Normal Ways & Means Advances leh Special Ways & Means Advances. Normal Ways & Means Advances hmanga sum hman puk theih zat hi bithliah a ni a, a pung a tam avang hian puk tam ngam chi erawh a ni lo. Special Ways & Means Advances hi chu sorkar laipuia state sum dah hlutna atanga chhut a RBI in a puktir thin hi a ni.

Read more...