Monday, December 7, 2009

Mizoram-ah hmeichhia an him em?

Bible chuan hmeichhiate hi 'bel keh awl zawk' tiin a sawi a, sap tawngah pawh 'weaker sex' (a chak lo zawk) ti tea sawi an ni thin. Rilru lam chu thuhran ni se, taksa lamah chuan a awm nem zawk leh derdep zawk an ni a, hmasang atang tawhin khawvel hian hmeichhiate hi a duat thin niin a lang.

Chutianga en chu ni mah se a chak zawkte lak atangin an him lo fo a, chu an tawrhna laka invenna lam pawh khawvel hian a ngai pawimawh hle. United Nations meuh pawhin a buaipui a, 1990 atang khan hmeichhiate laka tharum thawhna thleng thin dona lamah UN hian ke a pen nasa lehzual tiin a sawi theih awm e.

1991-ah khan Centre for Women's Global Leadership (hmeichhiate'n hruaitu chanvo an chelh theihna tura beitu) te hmalaknain Women's Global Leadership Institute buatsaih a ni a, chuta tang chuan hmeichhiate laka hleilenna do beihpui, ni 16 chhung hman thin a ni ta a ni. Kuminah pawh November ni 25 atanga December ni 10 thlengin he beihpui hi hman tura ruahman a ni a, Mizoramah chuan Centre for Peace and Development bultumin he ni hi hman mek a ni. November ni 25 hi International Day For Violence Against Women (Hmeichhiate laka tharum thawhna dona ni) a ni a, khawvel hmun hrang hranga hmeichhiate tawrhna umbo dan tur leh a invenna lam te inzirtir hun hman thin a ni.

Mizoram-ah hmeichhiate tawrhna a nasat leh nasat loh chungchangah ngaihdan hrang hrang a awm thei ang. He thil buaipuitu Centre for Peace and Development chuan a nasa-ah an ngai a, uar lehzuala inzirtir a tul tih chu an ngaihdan a ni.

"Hmeichhiate chunga hleilenna hi a nasa a, pawngsual a tam a, hmeichhe naupang pawngsual thlengin a nasa a. Tin, nu tam takin pasal te kut an tuar a, sexual harrasment hi hmun hrang hrangah a thleng thin a, awareness lama kan la hniam avang hian report loh pawh tam tak a awm a ni. Chuvangin, heti lama inzirtir hi a tul a, mipui kan tanrual a ngai a ni," Centre for Peace and Development secretary Angela Ch Ralte chuan a ti.

He pawl hian tharum thawhna tuartu, hmeichhe dinhmun tha lote puitu counsellor an nei a, ani hi Mizoramah hun pum senga hetiang lam buaipuitu awmchhun a ni mai thei.

He counsellor, C Lalthansangi chuan, "Hmeichhiate tawrhna hi a nasat ka ring. Zirchianna a awm lem lo a, mahse, Mizo zingah a nasat ka ring," tiin Zozam Weekly a hrilh.

Inchhungkhura hmeichhiate tawrhna (domestic violence) chungchang sawiin C Lalthansangi chuan, "Hei hi Mizo zingah a nasat ka ring a, mahse, nuho hian an pasal te hek-naa an ngaih avangin an sawi tha duh lo," a ti.

Pasal te kut tuartu a kawm tawhte chu mi hrang hrang an nih thu sawiin, tlema hniam leh berh deuh te, chhungkaw pangngai tak taka mi te, sorkar hna lian thawk te niin, mi hrang hrang an inpawlh tih a sawi a, a mi kawm tawhte atanga a ngaihdan sawiin, "Pasal zu inmi neite hian an pasal te kut an tuar thin niin a lang," a ti.

"Mipa, thinchhe ve hrim hrim an awm a, a bak hi chu an pasal te'n ruih theih thil an ti tlangpui, ruih theih thil han tih hian zu a ni. Pasal te kut tuar ka kawm tawh zingah drugs ti thin pasal nei chu pakhat chiah an la awm," a ti.

Domestic violence hi chi 4-ah then a ni: physical violence (tharum thawhna, kut inthlak), sexual violence (Duh lo chung chung mipat hmeichhiatna hman luihpui, nupa karah pawh ni se hetiang hi dan-in a phal lo), economic violence (sum leh pai lama inhrekna) leh emotional violence (rilru lam, entirnan pain a nupui kha tawngkam chhe tak tak tein ankhum se, a nih loh leh hmusit se) te a ni.

"Ka tawn ve chinah chuan physical violence tuartu an tam ber, mahse, he'ng chi 4-te hi a inzawm tho," counsellor chuan a ti a, "An pasal te'n hmai vung ber bur khawpa an hnek te, an pet te, an nam thluk te, hetiang hi an tam," a ti bawk.

Mizo hmeichhe zingah inchhungkhura tharum thawhna tuar an tam a rin chhan chu Mizo nuho zingah hrisel lo leh natna sawi tur ngah an tam hi a ni.

"Domestic violence hian depression te, anxiety te, rilru lama harsatna hrang hrang a thlen a, inkil tawihna te, beisei neih lohna te, mal ngawih ngawiha inhriatna te, tling lo riauva inhriat te, khawharna te, chutiang thil hrang hrang chu a thlen thei. Chutiangah chuan mut a lo tui lo a, chaw ei a tui lo bawk a. Rilru a hrisel loh chuan taksa pawhin a tuar thuai thin. Mizote hian natna sawi tur kan ngah lutuk; a bikin nuho hi han ngaihtuah ta ila, an awmkhawma an sawi ber chu mahni natna a ni duh khawp. Rilru nat vanga natna awm thei, pumpui ulcer leh pum tha lo ang tye, hmai bawl te, cancer thlengin a tam a, nuho hi 'ka zawi ngawih ngawih' ti thei an tamin a lang. He'ng hi kan rilru hrisel loh vang, inchhungkhura hlim lohnaina a thlen a ni thei," tiin hemi chungchang hi a sawi a ni.

"An nu leh pa te inhau leh kut inthlak lai an hmuh fo chuan naupangin an tuar a, midang kutthlak pawisa lo deuhah an chhuak thei a ni," tiin naupanga nghawng a neih dan a sawi bawk.

"Chhungkua hi a pawimawh. Hmeichhiate laka hleilenna pawh hi, a umbona tur tha chu chhungkua atanga inzirtir, chhungkaw din dawn atanga fimkhur, inngaihzawn lai atanga fimkhur a tul. Tin, kan seilenna chhungkua atangin thil kan zir a, chuvangin eng ang chhungkua atanga seilian nge tih hriat hi a pawimawh," a ti.

Pa pakhat, a nupui hnek thin a awm a, he pa hian ngaihzawng duh deuh mai a nei a, mahse, a ngaihzawng pawh ni lovin a fa a pai a, a fa paitu chu a nei ta a, chutianga lungawi lo chunga a neih chu a sawisa ta thin a ni. Hei hian nupui pasal inzawn laia fimkhur a tulzia a lantir awm e.

Sexual harrasment (mipat hmeichhiatna lama midang tihduhdahna) pawh Mizoramah a nasaa sawi a ni; "Hei hi a nasa ang tih nghet takin ka ring. A chhan chu blue film kan en nasa em mai. Blue film a zalen a, blue film chuan rilru a hruaisual nasa thei. Pawngsual a thlen bakah nupa pawh a tibuai thei. Pain blue film a en a, a en zawhah a nupui a beisei nghal a, a thil en ang khan awm ve a tum si. Chutiang case chu a tam ngawt ang," tiin psychologist pakhat, a hming tarlan duh lo chuan a sawi.

"Molestation thlengin blue film hian a hring thei a, mipa naupang leh mipa naupang te pawhin blue film an lo enin khawsak dun duhna an neih phah thei. Chutiang case chu kan ramah hian a thlen thin," a ti bawk.

Mizoramah chuan hmeichhiate tawrhna hriat hlawh ber chu pawngsual hi a ni awm e. CID (Crime Branch) te chhinchhiah dan chuan kuminah hian Mizoramah naupang 40-in pawngsual an tawk tawh a, puitling 21-in an tawk tawh bawk.

"Kan khawsaho dual dual a, kan inkawmkhawm nasa a. Tin, mipa leh hmeichhia kan inchhaih a, kan zalen em em a, he zalenna hian pawngsual a thlen thei. Tin, blue film a zalen em em a, hei hian mihring rilru a hruaisual nasa thei hle a ni. Inzirtirna lam kan uar lo a, pawngsual tawktu hmeichhiate khawngaihthlakzia leh an dinhmun chhiatzia hi kan hre bawk si lo. Pawngsual dona lamah hian chak lehzuala tanlak a hun tak zet a ni," social worker pakhat chuan a ti.

"Hmeichhiate laka hleilenna hi sawichhuah kan zak thin a, pasal te kut tuar thinte pawhin an pasal te tihmualphonaah an ngai a, tin, a then phei chuan thil awm dan tur ve rengah te pawh an ngai. Pawngsual thlengin police te hnena report kan la hreh a, he'ng hi inzirtirna lama kan la hniam vang niin a lang," counsellor C Lalthansangi chuan a ti.

'Women empowerment' an ti; hmeichhiate chuan ram rorelnaah a fawng an vuan ve ang a, thuneihna leh thiltihtheihna an nei ve tawh ang, an ti. Mahse, Mizoram mipui tam zawk ngaihah chuan nupuite chu kutthlak a thiang! 83% chuan nupuite kutthlak chu a thua zirin thiangah an la ngai. Hei hi India ram hriselna dinhmun zirchianna National Family Health Survey-in Mizoram bik a hmuh dan a ni.

Hmeichhia chuan a pasala chhungte chu a zah tur a ni a, a zah lo a nih chuan kutthlak a thiang tih ngaihdan nei 67% an awm a, inchhungkhur emaw, fate emaw ngaihsak lo hmeichhia kutthlak thianga ngai 64% an awm a, pasalte laka rinawm lo kutthlak thianga ngai 62% an awm.

Hmeichhia chu a pasal lakah hian a rinawm tur a ni mai lo, rinhlelh a kai tur a ni lo tih ngaihdan a lian hle a, mipa 73% chuan an nupuite hi an ringhlelh a nih chuan tharum nen an dawp thiangah an ngai. 67% chuan an nupuite hian an chhungte an zah loh chuan kutthlak thiangah an ngai bawk. Hetih lai hian chhungkhat nu ber ni sia chaw chhum tha lo kutthlak nia ngai erawh mipa leh hmeichhiaah hian an tlem ve ve hle a, 2% chauh an ni.

Pasalte mipathmeichhiatna hmanpui duh lo hmeichhia kutthlak thiang nia ngai chu an tam deuh hret a, 13-14% an ni.

Mipa leh hmeichhia sawma pakua chuan hmeichhia hian a pasal chu mipathmeichhiatna thila inkaichhawn theih natna nei emaw hmeichhe dang kawp thin a ni tih hriat emaw a nih chuan mipathmeichhiatna hi hmanpui duh lo mah se awm an ti.

Heti khawpa mipathmeichhiat thila hmeichhe dinhmun dah pawimawh a nih lai hian hmeichhiate chuan mipathmeichhiatna kawngah hian an pasal te chu an dah pawimawh zawk a tih theih ang. Hmeichhia 72%-in an phur loh lai emaw, chak loh lai emaw chuan an pasal te chu mipathmeichhiatna lo hmanpui duh lo pawh ni se thiam an inchan tho laiin mipa 83% chuan an nupuite remchang lo hi an hrethiamin thiam an chan tir a ni.

Mipathmeichhiatna chungchangah hian Mizo mipate chuan hmeichhiate hi an hrethiam hle tiin a sawi theih bawk. Mipa 74%-in mipathmeichhiatna thila inkaichhawn theih natna neih vang, mipain hmeichhe dang a kawp vang leh hmeichhia a chauh lai emaw, a phur lohna te chu mipathmeichhiatna hman duh loh nana chhuanlam tlinga an ngaih laiin hmeichhiaah chuan 64%-in chutiang chu chhuanlam tlingah an ngai a, 10% laiin a inthlau a ni.

Chutiang chu nupuite kutthlak leh mipathmeichhiatna chungchanga Mizo hmeichhiate dinhmun chu a ni.

Nupuite kutthlak thianga ngai an tam viau laiin kutthlak tak erawh chu an tam lo thung. India ram pum ngaihtuah pawhin Mizoram chu nupuite kutthlak chin lohna hmunah a tel ve a ni. Pasal lo nei tawh zingah 22% chu an pasalte kut tuar tawh an ni a, India ram pumah chuan hmeichhe pasal nei tawh zinga 37% hian an pasalte kut tuar angin a chawhrual theih a ni.

Mahse, Mizoram chuan hmarchhak state-ah pawh Meghalaya (13%), Nagaland (15%) leh Sikkim (16%) te chu a pha lo. India ramah hian Himachal Pradesh hmeichhiaten an pasalte kut an tuar lo ber a, pasal nei tawh 6% chauhin an pasalte kut an tuar a ni.

Mizoram aia hmeichhia pasalte kut tuar an tlemna hmun dangte chu: Jammu & Kashmir (13%), Delhi (16%), Kerala (16%) Goa (17%) leh Karnataka (20%) te an ni. Bihar-ah hian hmeichhiaten an pasalte kut an tuar nasa ber a, 59%-in an tuar a ni.

Mizoram hmeichhia pasal nei tawh hmun ngaa then hmun khat chuan an pasalte'n an beng tawh niin an sawi a, 5-7% chuan an ban elhsak, an sama hnuh (kek), sih (k), nam kat, sawi, pet, vuak etc an tawk niin an sawi. Za-a pakhat chuan an pasalte'n mipathmeichhiatna hmang turin an nawr lui niin an sawi a, 2% chuan an phur loh laiin an pasalte hian mipathmeichhiatna hmang turin an nawr lui niin an sawi bawk. Hetih lai hian 3% chuan an pasalte hi kut an thlak hmasa tawh niin an sawi thung.

Lehkhathiam zingah pasalte kuttuar an tlem a, mahse, lehkha kum 10 zir (pawl sawm tihna a ni chiah lo) zingah 15% chuan an pasalten kut an thlak tih an sawi. Chhungkaw harsaah hmeichhiaten an pasalte kut an tuar nasa a, pasalte nena inthen, khawsa hrang leh pasalte'n an tlanbosan te hi pasalte kuttuar nasa an ni duh bawk.

Nupuite kutthlak ching fanute hi an tluang duh lo deuh a ni ang, chutiang fanute chuan pasal an nei fuh lo deuh thin a, 46% chuan an nute angin an pasalte kut an tuar ve a, hetih lai hian nupuite kut thlak ngai lo faah chuan 20% chauhin pasalte kut hi an tuar a ni.

Zu inmite hian a in lote aiin nupuite kutthlak chu an ching zawk ngei a, mahse, an pasalte zu in miah lo 13% chuan an pasalte kut an tawrh thin thu an sawi tho.

Pasalten kut an thlak zingah hian 31% chuan hliam an tawrh phah niin an sawi a, pasalte kuttuar zinga a tam ber chuan an inneih atanga kum hnih chhungin an tuar hman niin an sawi.

Pasalte kuttuar zingah hian 11% chauhin kut an tawrh tihtawp dan tur an ngaihtuah a, 42% tuma hnenah engmah an sawi ngai lo. Hmeichhiate hian kut an tawrha tihtawp dan an ngaihtuah pawhin an chhungte an pun deuh ber a, police ang chi hi an pun mang lo a ni.

Related Posts :



1 comment:

  1. Kei mah ciah tiang dinhmun ding ka nilo tih ka hriat hian min ti chak sau mai

    ReplyDelete