Friday, March 6, 2009

State Museum-ah hringnun

¢ Vanlalremruata Tonson

Sikul naupang an lo ri nak nak a, kawngpui tawt tak karah Zoa Tlau bike chu kan hnu lawka car var thar tha chuan a rawn tur sek a, awm ka ti lo hle a ni ang, hnung lam ka zuk hawi thlak nak chuan principal secretary tih a lo intar a. Ka thianpa chuan zah eng ang mah se atan tih ngaihna a awm miah lo. Car horn chu a ri that that reng a, hmanhmawh takin kan tlan tlang a, remchang hmasa berah kawng sirah kan peng a, car chu chief minister's office lamah a tlang ta a nih kha. Keini pawh kan inhun fel hnuah Mizoram State Museum lamah chuan kan lut ve ta a ni.



Mizo Higher Secondary School field-ah sport a awm a, a bul lawkah chuan Museum Week denchhena museum tlawh tur uniform ha sikul naupang an awm nuai nuai bawk. Museum-ah chuan hnam tana thil hlu an dahkhawm a ni tih miin hre ve se an duh a, a duh apiang tana a thlawna tlawh theihna hun sum sengin an buatsaih a, tlawhtu a hmuh tam ber chu sikul naupangte an ni.
Museum chhungah chuan rambuai laia MNF sipai leh India sipaite a inkah tuma an kah fuh electric ban an dahthat chu ka luhna hmunin a zir vang a ni ang, ka hmuh hmasak pawl a ni. Rambuai lai khan MNF sipai leh India sipai an inkap tih chu kuta khawih leh hmuh theih finfiahna nei lo mah ila ka hriat chu ka ringhlel ngai lo a, mahse, an inkahna sulhnu chu ka mit ngeiin ka hmu a, "A naka zen kher" ngai khawpin ringhlel lo mah ila ka rinna nge ka hriatna chu a nemnghet chiang hle. Museum enkawltute thu hi ka rin ngam chuan, rinhlelhna chhan tur ka hre lo. Tin, museum enkawltu (curator) lahin power & electricity-in an dahthat museum-a dah tura an pek a ni, tih a hnuah min hrilh bawk.

Electric ban chuan ka tan chuti taka tangkaina a neih chu ka hre lo a, mahse, 'A naka zen' chu ka hnaih ta riauin ka hria a nih chu. Kha thil kha mimal chuan kawl dawn ila thil buaithlak tak a ni a, rambuai lai chanchin ngaihven tam takin an hmu pha kher lo ang. Tunah erawh chuan rambuai record/material evidence awmchhun tlemtê te zinga mi a lo ni reng.
Mizo chuan evidence kan sawi hian 'beyond reasonable doubt' ai chuan 'material evidence' hi kan ngai pawimawh zawk emaw tih tur a ni a, 'documentary evidence' a awm leh awm loh kan inzawt hram hram thin. History zirhoah pawh ancient history zirte chuan hard evidence-te an ti a, material evidence chu an ngai pawimawh hle. Ziak emaw thil dang emawa record a awm lohnaah chuan material evidence an hmuh loh chuan thutlingah an pawm meuh emaw ni ka ti fo mai. Thil awm tak phei chu a ni. Hun a liam a, sawi belh leh rin thu sawi a tam a, Mizo zingah phei chuan mithiam leh thil chik awm tak tak pawh hian kan rin dan emaw suangtuahna emaw chu thudik emaw kan ti fo kha a ni a.
'Captain Lalhleia kutkawl' tia chhinchhiah ka hmu bawk. Sipai leh venhimna thawktute an thu vanglaia police hotulu ber a office-a luhchilha kaphlum theitu chu Mizo tam tak tan chuan Captain Lalhleia chu 'hero' a ni lo thei lo. Intelligence emaw venhimna lam hnaa tui tan chuan fuihtu a ni rengin ka ring a, thangtharte hian chu kutkawl an hmuh chang chuan sipai leh intelligence-ah hian Mizo tlangval a thleng sang thei ang tih ngaihdan an neih phah hialin ka ring a, huaisenna a pe thar leh thinin ka ring. Chuvangin thangtharte hian chu kutkawl chu hmu fo se, an hmuh hian Mizo nihna chu an chhuang thar thinin ka ring bawk. Administration-ah te, commanding-ah te leh thil dang tam takah ngaihsan tlak Mizo zingah hian awm ve mah se anni sulhnu hmuh tur chu museum-ah hian a awm meuh lo.
Thu leh hla thiamte thlalak hmuh tur a awm a, hlaphuahthiam Liandala kawrchung leh chem hmuh tur pawh a awm. Chu chu thangthar tan fuihtu a nih loh pawhin lawmna petu a ni ngei ang. Mahse, lawmna emaw lungawina emaw chu thil hlui vawngthatute leh a zawngtuten an tum ber a ni ngai lo. Thil kal tawhin an ngaihtuahnaah hriatthiamna leh ngaihtuahna thar a pe thin a, chu chu thil hlui hi buaipui tham leh midangte hnena tlangzarh tlak a nihna chhan ber a ni.
Record hi amaha a awm ringawt chuan thil awmze nei a ni lo a, tangkai aiin hnawksak a ni zawk. Hriat ringawt pawhin tangkaina a nei chuang lo. Mahse, record hriatthiamna chuan ngaihtuahna thar a pe a, chu chuan hmasawnna a thlen thin zawk a ni. Thlawhna hmuhchhuah hi thil atthlak a nih loh pawhin at-huaina chi khat ni awm tak a ni. Invenna tur mumal awm lohna hmuna chak lutuka invawrh chhuah ngawt mai chu! Mi tam takin thlawhna siam theih a nih an ring a, an hlawhchham a, an thihpui bawk. Chung thilte chu record-a a awm avangin thlawhnaa hmuchhuaktu Wright Brothers chuan an lo hria a, thlawhna an siamchhuah meuh chuan van sanga chak taka invawrha, thlawhkual zui chu chuti taka thil hlauhawm a lo ni tih hriat a ni. Tunah phei chuan hlau lo tak kan ni, sum tam tak senga a tumna hmun tur kan siam chu sawi loh a panna thlengin Mizorama kawngpui tha ber a ni. Kan chhuang a, kan awt ngawih ngawih. Thir thingrem chhunga chhuak thei lo tura inkhunga, leia chak lutuka inkhawhthlak leh chu inchhuan nan tak kan hmang a nih hi. Hei hi ngaihdan ka siam ve dan chuan thil kal tawh record a awm a, chu chu kan hriat thiam avanga thil thar kan ngaihtuah chhuahna atanga lo chhuak a ni.
Mahse, Mizo zingah chuan a taka record dahthatna hmun museum chungchang sawia min lo chhawnna tur tawngkam rinlawk theih chu 'thil hlui leh kal tawh chuan tangkaina a nei lo', 'hmasawn tum laia thil kal tawh hnu lo buaipui a thing lutuk' tihte a nih duh hmel.
Museum-a ka ngaihtuahna tikal thuitu pakhat chu puan hi a ni. Thantlang leh Mizoram inkarah hian Mizo puan chi hrang hrangte hmuchhuak thei turin ngaihtuahna engtin nge an lo hman ang aw, tiin ka inzawt nawn leh thin. Eng nge an copy anga, eng atangin nge an ngaihtuah chhuah ang, ka hre chhuak zo lo mai ni lovin a ngaihna reng ka hre lo. Pawn lam mite nen an intlawhpawh viau a nih ngawt loh chuan khati em ema thil thar hmuchhuak chak turin an 'genius' ka ring chiah lo a, industry pawh a in-establish lo niin ka hre deuh. Rawng chu lo hmuchhuak thei pawh ni se khatiang taka mawia Mizo piputen an design thei kha mak ka ti a ni.
Kan thlang lawka cheng Chakma leh Tuikuk te hian kan puan ang deuh chu an nei ve a, mahse, anni pawh hian khawi atanga an hriat nge ni ang tih chu ka zawhna a la ni tho mai. Mizo puan design thenkhat chu tun hnaia designing azira zirchhuakten an ngaihtuah chhuah nen hian a inzul viau nite hian ka hre deuh bawk. |henkhat chu mawlmang ang reng mawi tak si ni ber hian ka hria. Khawi atang pawhin puan design chu an lo copy pawh a ni thei, mahse, huai taka ka sawi ngam tur nia ka hriat chu Mizo pipute hi an lo creative reng reng a, an technology leh tool neihin a phak tawkah chuan anmahni atanga material record kan hmuh theih an neih chinah pawh hian art-ah pawh hian an lo hniam tawh lo e tih hi a ni.
Thil pakhat hmu nia ka inhriat chu hmeichhe incheina thilah hian Chakma leh Tuikuk chu an lo advance zawk hret emaw ni chu aw tih hi a ni a, hriatchhuah pakhat ka neih phah nghe nghe. MA ka zir ve lai khan kan zirtirtu V Ruata Rengsi chuan a titina pakhatah Mizote hian thir hi khawthlang lama cheng Bengali-ho hnen atanga lachhawng leh thir den te pawh zir an nih theih thu a sawi. Hmeichhe incheina thil nen pawh chu ngaihdan chu a inhnai thei maiin ka ring deuh. Ani chuan "Mizo tools and implementations"-ah research a bei kha a ni a, cherchingkim leh fei te ka hmuh khan min zirtir lai zawng zawnga zawh tur ka lo hriat loh zia ka hre chhuak nghe nghe.
Fei kibar an nei, muzuk fei an nei a, sechhun fei thlengin an nei. Sechhun feiah te kher kher khan inlungrualna (uniformity) an lo nei ni awm tak a ni a, sechhun hian eng fei pawhin sial chu a chhun theih tho awm si a, engin nge maw fei chi khat lo hmantir kher kher ni ang aw, ka ti a. Tun lai angin sorkar emaw sakhaw hruaituten emaw thu an pass-in thupek an chhuah awm tawp si lo a. Cherchingkim te kha Mizo pumchhuak a nih ka ring lo a, lo ni ta se eng ngaihtuahnain nge khatiang kha an chher ang ka hre thiam lo.
Kawlhnam chu Kawl-ho atanga an neih ni se Thawmvunga kawlhnam leh mi lu lak chem kha Kawl-ho atanga an neih tho a ni ang em? Eng vangin nge pasaltha chem kha a design a danglam bik ang?
|hi leh darte kha khawi atanga an neih nge hriat chakawm tak a ni. History-ah thi hi incheina hriat hlawh tak chu a ni ve reng reng a, mahse, Mizoten kan neihna hmun hi hre chiang ila chuan kan historical atlas leh a kaihhnawih thil kan hriat belh phah teuhin ka ring. Dar chu hnam dang pawhin an nei a, darkhuang leh dar mangte hi chu Mizo pum chhuak a ni lo tih a chiang a, tute emaw atangin an lo chhawm chhuak a ni ang em? Zirchiang tur ni lovin Museum Week thlithlaia teilut ka ni a, ka lo chhinchhiah lehpek lo a, Palian thi kha ni tain ka hria, dara siam mi lu lem a laiah a awm a, Zoa Tlau chuan Buddha lu ang deuhin a hria a; ani chu ancient Indian art leh architechture te lo zir tawh a ni a, kei ai chuan a hre khawp ang. A thu hrimah uiha thite reng reng pawh kha eng tin nge an lo ngaihtuah chhuah reng reng aw ka ti.
Bengbung, rawchhem, perkhuang etc te hi awlsam taka hmuhchhuah a ni lovang tih a chiang reng a, mahse, Mizo zaite hi chutianga rem a ni ngai pawhin a lang si lo.
Zu an lo nei chu thil awm tak a ni a, mahse, zu bel hi khawi atanga an neih nge ni a, tute atanga an lakchhawn nge ni ang? Hlum bel te pawh. Ancient history zirho chuan hlum bel an ngai pawimawh riau thin. Hnam nun zir dawn chuan technology lama an sulhnu hmuh tur a tam berah an ngai pawh a ni ang.
Museum hi eng tiang chiaha hlu nge a nih sawi ngaihna ka hre lo a, ka sawi ngam erawh chu a taka record lo vawng a, ngaihtuahna thar mi neih tir thin a nihna lai chu thuhranah pawh lo dah ta ila, history hriatthiamna kawngah nasa takin a tangkai a, history chuan identity chiang leh felfai min pe. Identity chuan inpumkhatna min pe a, chu chuan tan hona leh inthurualna min pein mihringte chuan kan ngam loh tur ngamin kan tihtheih loh tur tam tak kan ti thei thin.
Mahse, Mizoramah chuan museum tlawhtu chu tar leh upa lam an ni a, lunglengin an tlawh mai thin a ni deuh ber. "Sorkar hnathawk lam chuan ngaihsak love, hman kuma sorkar hnathawk puala hun kan siam pawh khan tlawhtu kan chhe hle," tiin museum enkawltu pakhat chuan ka zawhna min chhang a; sorkar hnathawktu lian chin chu he Mizoram State Museum tlawh hi an awm ngai mang lo.
Mizo hnam tana thil hlute dahkhawmna chuan museum nihphung tur a phawk zo lo tih chu a thawktute paw'n an pha lo a, research beitute tan chhawr tangkai theih turin library an nei lo a, thawktu an indaih hek lo. Chutih laiin museum-a dah tur thil leikhawmna tur rate sokarin bithliah a siam avangin an duh ang chu lei tur a awm pawhin an lei mai thei lo a. Kolkata-a awm Indian Museum leh Victoria Memorial Hall bakah 12th Finance Commission-in tanpuina a pekte chu a inenkawlna ber pakhat a ni bawk.

Related Posts :



2 comments:

  1. Lu lak chem A fawng dar ang chi hi chu Lusei te ta ni lovin Burma Pawi Halkha , / Hakha hnam te ta a ni.. he tiang A fawng dar ang chi hi chu Lusei lal te tan chuan an thiam thil ah chuan an tluk loh an ni....

    ReplyDelete
  2. This comment has been removed by the author.

    ReplyDelete