Friday, March 6, 2009

Rambuai, Mizote Tlawm Vawihnihna

¢ Lalthlamuana Ralte

Sailo lalte kha 'Ni leh thla kara leng' niin an inchhal a, an chunga leng awmin an hre lo. A leng chhun muvanlai lah an kap thla tawh bawk si a, an awp chin ram bakah an hmuh phak ram zawng zawng an hauh a, |iau lui thlang lamah na na na hi chuan an laka inluling ngam an hmuh miau loh avangin an duh chen chena thui an invalh ringawt mai a, an hauh chin apiang kha an ram a ni mai.



Mahse, ram an hauh nat luat vang leh thangtharte hmakhua an ngaih luat vangin Kumpinu thin thawk an tuar ta a, Mizo pasalthate khan huaisennaah chuan an khum a ni thei, mahse ralthuam an inneih that hleih em avangin hreh tak chungin an tlawm ta a nih. Khawvel hmun hrang hranga hnam chak zawkte tudawla hneh taka awptu sapho khan kan pi leh pute kha an awp ve ta a nih kha.
Kumpinu laka kan pi pute tlawmna kha hnam dang laka Zofate tlawmna hmasa ber a ni. A dawttu chu rambuai laia India sorkarin dimdawina tel miah loa Zoram mipui a sawisak chiam kha a ni ngei ang.
February ni 28,1966 zan lai atanga zalenna sual hnam sipaite'n India sipai an kah chiam atang khan Zofate hun tawn tawh azawnga hun thim ber mai, mangchhia anga hun rei tak chhung mi tam tak bawrhtu tur chu a intan a. A hnu lawka a siruk laa sipai rawva pui pui an rawn chet dan te, ramhnuai mi do tur anga ngaih ni si mipui chunga hriam an lek dan te, an kuta pawisawi lo thih hnemzia te, khua an hal nasatzia te, an awpna hnuaia nun a harsat zia te, mautam tam aia rapthlak zawk mipuiin an tawrh dan te, pawngsual leh mihring sawisak a hluarzia te, mipui nun a raltitzia te kha khawvel hian hria sela chu tu tute emaw chuan dem an hlawh ngawt ang le.
Ram buai laia Mizo mipuite tawrh dan kha zirchiangtu awm chiah se chu 'India rama human rights bawhchhiatna nasa ber' an ti hial mai thei. A chhan chu sipai rorelna hnuaiah khan hel hmeh mih tumna ai mahin mipui chunga phuba lakna kha a lian zawk niin a lang. India hmelma, ramhnuai mite chauh bei tur ni awm tak an ni a, mahse a tak taka an chet danah kha chuan Mizo zawng zawng kha India hmelma angah an ngai ni berin a lang.
Sipaiho chet dan bawrh bawrh kha hmanlai, tharum ngah apiang an dinchan hun laia hnam kawlhsen pui puiten an mi runte an sawisaa, an khua an suasam bawrh bawrh ang mai kha a ni. Mizo mipui zawng zawng kha MNF angah an ngai lui tlat ni tur a ni, nunau pawisawi lo leh pitar putar thlengin an dim reng reng lo. Khatiang reng renga hun rapthlak kha Mizoramah a la thleng ngai lo a, thleng leh tawh lo se, khawi ramah mah thleng lo se a duhawm hle a ni.
Khatih hun laia politician langsar Ch. Saprawnga chuan India sorkar leh sipai chet dan bawrawzia kha chiang takin a lehkhabu "KA ZIN KAWNG"-ah a ziak lang. Rambuai chungchang ziak awm nual mah se ani hian mipui tawrh dan rapthlakzia kha a tarlang chiang hle.
"...tahrik ni 5 zing dar 10 velah chuan thlawhna chak ber chi a vir lut ta a, a duh lai lai a rawn kap ta chiam mai a. In tam fe a kap alh a. Khatla dawr phei pawh a kang ral vek a, hmun tam takah bomb a thlak bawk a. Chumi zan chuan AR-ho chuan Bara Bazar phei an kap alh ve thung a. Khawpui laili leh hausa lai ber chu a kang ta mup mup mai a," tiin a ziak.
Phuba la tur ang hrima sipaiho lo lut chet dan heti hian a ziak bawk: "MNF volunteer ni ve lo tan chuan hlauh turah mi'n an lo ngai lo va, mahse, Sihphir tlangval fel ber pawl Sunday School kai haw, kawtchhuaha lo ding chu a Bible leh hlabu nen sawp nuai khawpin an han kaphlum ta mai a, hmabak thim turzia a va hril thui tehlul em!" tiin.
Indo thlawhna hmanga mipui chenna hmun leh sumdawnna hmunpui an beih chiam hnua Aizawla chengte rilru nat turzia kha tunlai mite hian kan ngaihtuah pha kher awm lo e. Bomb hmanga an kah alh bang kha Assam Rifles-ho meng rum ul maite khan an hal belh lehnghal! Aizawla chengte chu an darh ta chum chum mai a ni.
Hmun hrang hranga mipui tawrh dan chipchiara ziak hmuh tur a la awm lo a, a ziak thui ber pawl tur Ch Saprawnga thu leh hla bawk hi han ngaithla zui leh ila.
An chet dana thil lang hmasa ber chu, MNF emaw, F lo emaw, Mizo mipui sawisak an tum tih a chiang nghal a. Mizo pumpui helna a ni lo tih hrechiang siin chutiang rilru sorkarin an pu thei chu a mak hle. Duh tawk an chet theihnan sipaite thuneihna sang tak an pe a, Armed Forces (Special Power) Act an hmang a, duh duh an man thei a, an vaw thei a, an kap hlum thei a ni. Rinhlelh tur an ni nge ni lo fiah hma hauha vuak leh sawisak an tam em em a ni
Lalchunglenga, Chhawrtui pawh 1967 August thlaah MNF camp awmna an zawt a, a hre si lo va, an sawisa hlum der a. Lunglei Bazar ME School zirtirtu Rosanga pawh February 10, 1967-ah an man a, chin hriat lohvin a bo hlen der a. February 17-a an man Malsawma, Maite khua pawh an sawisa hlum a. Hetianga sawisak hlum hi tam tak an awm.
Ruallung khua Lalmuana pawh Seling sipaiin an sawisa hlum a, July 10, 1967-ah MNF hovin sipai an lambun a, sipai thinurin khaw mipui an kokhawm a, pa pathum an thlang chhuak a, mipui hmuh laiin an kaphlum ringawt bawk.
Kum 1967 kum tir lama Kelkang khuaa thil thleng te kha mangchhia ai pawhin a rapthlak zawk awm hial asin. Ch Saprawnga bawk chuan ti hian a sawi: "January 15, 1967-ah Kelkang khua kuli an man luihte nen Assam Rifles Captain Grewal-a ho Champhai zawla an kal lai chu ral khat atangin MNF-hovin an lo kap a. mahse, tumah an kap fuh lem lo va, an tlanchhe bo leh thuai a. An thawm a reh fel ta tih ah captain sap chuan, kuliho chu a sipaite a kahtir ta chiam mai a. Pariat an thi a, pali an hliam a," tiin.
Sipaiho huat thu chhiatzia chu mi thah leh sawisak an awlsam dan atangin a hriat. Khaw hal an chin dan atang pawh khan a chiang hle bawk. Lunglei bula Hnahchang khua pawh MNF hovin tawm khawmnan an hman avangin June 1967 khan Capt. Bakshi, 3rd Bn. Bihar Regiment hovin an hal vek. Ramhnuaiah buk an sa a, sipaiho chuan an um zui a, an khalhkhawm te te a, an thut tlartir a, an kap ta chiam mai a, mi 9 an thi a, mi 4 an hliam a ni.
Kum 1966-70 chhung khan pawisawi lo sawisak hlum chu 400 vel lai an tling niin Ch Saprawnga chuan a sawi. Sipaiho hian pawisak an nei lo a, hel bei tur ni chungin mipui an sawisa nasa a, pawngsual a tam em em a, pawl rawn vanga thih phah leh at phah sawi tur an awm nual. Heti khawp hian tuar mah se a hnu leh an hlauh avangin report ngam an awm lo a, report chhun pawh thuhretua tang ngam an awm bawk si lo a, an tuar tlawk tlawk a ni ber. Vaiho laka Mizote tlawmzia kha sawiin a siak lo.
Sipaiho lah kha sual chi tinrengin an sual a ni ber awm e. MNF te'n eitur an tlakchham theihnan tih chhuanlamin ram puma tam tlaktir tulin an hria a, a muang thei ang bera supply kaltirin duh hun hunah an dintir a, an riak a. Silchar leh Aizawl inkar hi hapta hnih atanga thla khat te an thang thin nia! Aizawlah buhfai a awm ta lo a, namen loin mipui an tam a, ramhnuaia vahchhuah mai mai ngam a ni bawk si lo.
Chhuanlam engemaw hlekah khua an hal a, buh zawng zawng deuhthaw an halral bawk. Khaw thenkhat phei chuan vawi 2 vawi 3 hal an tawk a, bawkteah rethei takin an tam tal a. Hak lai nena Grouping Centre-a khalh luh lah an tam.
Grouping centre chu mau feiin an hungtir a, pawn lama chhuah phal a ni lo. Chhunah pawh chhuah phal loh chang a tam a, curfew a zing hlur a, chawlhkar hnih dawn lai te an ti thin. Nitin eichawp zawnga hnathawk tan chuan chutianga rei ina han awm chuan tam mai loh chu hmabak a awm lo.
Grouping centre-a mipui an khalhkhawm dan te hi a mihring pangngai zia lo khawp mai. Mahse, khang lai hun kha chuan kan chenna ram hi a la thengreng em a, mipui thlavang hauh tur pawh an awm meuh lo. Ramsa ang maiin mipui kha an khalhkhawm a ni ber. Khuaah sipai an lo lut thut a, curfew an puang nghal a, a tukah khua chhuahsan tur tih a ni nghal bawk. Mahni phurh tawk theuh an lachhuak fel ta tihah khua an hal tan a, rei lo te chhungin, an hmuh reng laiin an seilenna khua chu meivapah a chang zo ta.
A hun lai kha han mitthla ta ila, mahni in leh lo ngaih a nat turzia te, an chhek in nen lama an han halsak mai te, nunau, damlo leh tar te te pawh dimdawi miah lova an han khalh lui mai te kha chu a hrehawm dan sawiin a siak lo ang.
Khawkhawmna hmun hi sipaiho awp remchanna mila thlan a ni a, mipui ei leh bar zawnna lam an ngaihtuah miah lo. Hei vang hian an ei zawnna ber Lo neih chuan a tuar ta a, ramin a daih zo zai reng bik si lo a ram a bua zung zung a.
Thingtlang loneih chu eizawnna tlak a ni ta meuh lo a, eizawnna dang a vang leh zel bawk si a, rethei an pun nasat phah hle. Heng hun laia Mizo mipui tam nasatzia kha rapthlak tak a ni, Mautam tam te ai chuan a rapthlak daih zawkin an sawi. Changel bul te, mau tuai te an ei nasa reng a ni.
An retheih leh ei chhiat vangin an taksain a tuar a, kawthalo, santen, sikserh leh natna dang dangin a tlakbuak a. Doctor rawn tur an vang a, hmunpui lam pan dawnin sipai an hlauhawm bawk si. Mi tam takin an thih phah a ni.
An hun tawn khirhzia tichiangtu pakhat chu nula leh nuho an him lo em em a, pawngsual tawk an tam a, duh reng vang pawh ni lova vai fa pai ta sawi tur an awm nawk. Ril a'n tam tak tak chuan pawisak a tlem bawk a ni ang, fate chhangper ei tur hlawha sipai camp-a inzuar tam tak an awm hial a ni.
Rambuai vanga Mizo mipui tawrhna hi sawi tur tam tak a awm a, a tui mi tan pawh research beih chakawm tak a ni. Lo chhuizau deuh leh hre zau deuhte an awm chuan thangtharte hriat atan chipchiar zawka ziak a tha viau awm e.
Khatih hunlaia kan rama thil thleng kha Europe khawmualpuia thleng chu ni se, vawiin thleng hian history pawimawh tak a luah ngei ang a, holocaust dawttu ang hialah pawh an chhal mai thei a ni.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment