Monday, September 6, 2010

Cherra-ah zan khat

¢ Vanlalremruata Tonson

Ram chin hre thei lo leh mahni kalna hnu pawh chhinchhiah thei lo tak mai ka ni a; August ni 22, 2010 tlaiah Sohra (Cherrapunji) chhip zawl kan va chuan leh pawhin hman deuhah khan ka lo kal tawh thin tih chu ka hre thei na a, a ram awm dan erawh ka hre mumal tawh lo.

Ruahsur tluk tluk leh chhum zing mup karah commander jeep-in kan tlan hlawk hlawk a, hriat chian ka neih chu tun hmaa ka hmuhawm pawh ka hriat ngai loh factory ni awm tak lo ding ther fur kha a ni.

Factory niawm tak lo ding ther fur kha cement factory a ni tih a hriat theih mai a. Chung factory-te tlawh tuma kal chu kan ni reng bawk. Hmanah kha chuan khatiang factory kha a tam lo a, Cherra-a hawi khawthawng vel chuan an tlawh fo tho a, kei chu a tlawh ngai lo pawl ka ni.

Meghalaya hian hma an lo sawn ta viau tihna nge inhlawhna duh vangin an ram hausakna an hralh ta ni ang tih vel chu factory lo ding thar a awm tak nualah chuan ka ngaihtuah mai mai a; factory hotuah Khasi an awm ka ring lo a, cement company hlawkna teltu zingah pawh an awm ka ring lem lo. Ka rin ang a nih chuan khang factory zawng zawnga Khasi-in a hlawkna an tel chu 25% pawh a tling dawn lo tihna a nih hmel. Ram emaw 'raw material' emaw lei nana a hlawkna 25% thleng an hman duh ka ring chiah lo tlat.

Min hruaitupa, Indian Bureau of Mines-a North East India-a an hotu ber ni thin, kaisan avanga Bangalore lama insawn tur Hriata Chhangte chuan India hian mining chungchangah dan siamthat a tum a, chutah chuan a ram neitu tribal-te hian a hlawkna 25% an chan ve theihna turin ruahmanna siam a nih thu a sawi a; chu chuan ka rin dan chu a nemnghet viauin ka hria. Dan thar chu Maoist-ho beih letna tur ni awm tak a ni. Tribal-ho ram leilung hausakna company-te'n an laichhuak a, anni zawk an khawsakna engkim a buai tak vek thin avangin ralthuam nen an thawkchhuak ta mai thin nia sawi a nih kha. Mahse, dan thar chu hman a nih pawhin illegal mining te an ti a, sorkar hriatpui loh leh dan phal lohva leilung hausakna laihchhuah chu thil buaithlak tak a la tling thei dawn ni awm takin min hruaitupa chuan a la sawi tho mai. IBM pawh hian illegal mining chu an buaipui ber pakhat a nih thu te thlengin a sawi bawk.

Ka rin dan chu a sual lem lo. A tukah ruah sur bur bur karah Mawmluh Cherra Cements Limited (MCCL) factory tlawh turin kan chhuak a, min lo awngsawngtu, factory manager Maheto-a chu khawilam mi nge a nih kan han zawt chiang a, Bihar mi a lo ni a, a assistant manager S Kunda pawh Bihar mi tho.

Factory chhung kan va lut chu lungalhthei an neih loh avangin hna an lo thawk thei lo hi a lo ni a; a ram neitute, hna sang an thawk lo ang tih rin theih mi tlem azawng chuan min lo thlir hlawm a, midang kan hmu lo. Ram leilung fa kan hmuhte chu driver, chhiahhlawh, labour tih vel an ni ber. Company shareholder hi tute nge an nih erawh ka lo zawt miah lo a, pawi ka ti ang reng hle. Khasi emaw Cherra-a cheng hlun te emaw ai chuan pawn lam mi, mihausa an nih hlawm ka ring ta ber tho a, Meghalaya mi an nih pawhin a ram leilung fate kan tihte ai chuan pemthar dingchhuak an nih hlawm ka ring deuh. Chuti ni lo se Cherra Theological College awmna khua hi thingtlang khaw chenbeh ang lek a ni lo ang.

Cherra Theological College meuh pawh kha a building pui ber chu Sap kuthnu tih hriat takin a pui hle na a, rauhsan a ang ka ti hle pek a; Pathian thu lama pur kan chawkna hmasa a ni bawk nen, ka lainat ru hle. A sir velah ka va kal kual dawn a, luah lum loh ang mai a ni. Kal fimkhur a ngai lutuk ringawt, building pui ber sira lung phek awmte chu rah sual palha tawlhthluk mai theihna an lo ni hlawm a, fan kual chiam chi pawh a lo ni lo.

Factory-ah chuan hna an thawh lai chuan labour 400 vel leh office lam hna thawktu 52 vel an bung suau suau mai dawn ni awm tak a ni a, a pui mem mem ngawtin ka ring. Ni khatah cement ton 300 vel an siamchhuak a, chumi siam nan chuan lungalhthei truck trip 12 vel an hmang thin. Chinai lung rawt dipin an chawk kawi zet a, chu chu lungalhthei dip atanga siam mei sa tawkin an hliau ro thin niin an sawi. Cement siam dan chu min hrilhfiah ngial a, mahse, a khawl ka hmuh hian ka hmehbel thiam ve thei thin lo. Pui tak a ni. Kan rama thil ropui leh turu awm hi hmasawnna a nih dawn chuan cement factory hi din thluah mai awm a ni. Thir dawt lian pui pui a inkham ruah a, an sawi hmang chuan cement an siam lai chuan a chhungah hian mei celcius degree 800-a sa a kal thin ni awm tak a ni.

MCCL siam cement chu a siam dan a hmanlaiin a rang lo deuh a, mahse, a tha hle niin an sawi. Chutiang chu web processing an ti a, tunlaia kan cement hmuhho chu vertical processing tiin an hliauna mei sa tawk tak mai kalna thir dawt lianpuite pawh a phei zawnga inkham lovin a ding ut hlawm a, chu chu cement siam dan thliar hran dan mawlmang ber pawh a nih hmel. Web processing-a siam chu a tha bik ni awm tak a ni. An siamchhuak tam lo bawk a, thawnchhuah tur an nei lovin Meghalaya-ah an hralh zo vek zel niin an sawi. Factory bul lawkah chuan chinai lung an laih chhuahna a thler vung mai. Ruah sur bur bur kara factory thingthuap mai fan chu a phur awm tehchiam lo bawk a ni ang, kan let leh thuai. Kawngah chuan tuihawk fim leh thianghlim hmel tak hi a luang dul dul a, Hriata Chhangte chuan Cherra-ah hian chinai lung (limestone) a tam avangin a leilung hian tui a hip thei lovin a pai thei lo a, tuihawk a tam tih min hrilh a, ruahtui tam viau e ti lovin Cherra-ah hian ngaw pawh a awm lo tihte a sawi bawk. Khawvela ruahtui tamna ber hmun e ti lovin ruahtui an khawl that loh avang hian tui an harsa fo thin bawk.

Kan cham chhung khan han miah lovin ruah a sur buan buan reng kha a ni a; factory ber kan tlawh hnu-ah hawi khawthawn kan rel ta zawk reng a. Tuikhawthla sang deuh mai Nohkalikai Fall an tih panin kan chhuak leh a ni. Kan vannei a ni ang, Nohkalikai Fall lamah chuan ruah a tlem ta deuh hlauh mai. Meghalaya-ah chuan ruah bing hi a sur duh ve reng reng.

Nohkalikai Fall chu fur lai leh thalah pawh a lo hmuh nawm ve ve hi a lo ni a, a hmuhnawm dan erawh a dang. Metre 335 (feet 1100)-a sang atangin tui a inkhawh thla kha a ni a, thal lai chuan a hnuaia dil inkhuap fim hring nghulha tui inkhawhthla chu a mawi hle thin. Furah erawh a hnuaia tui inkhuap chu a lo hmuh theih miah lo mai. Kham atanga tui inkhawhthla chu a inchhawk var thla suah suah a, chumi per leng vel a ni ang chu tui khawhthla sir velah chuan chhum a zing mup mup bawk a ni ber.

He tui khawhthla hi a then chuan inngaizawng an awm a, an inneih theih dawn loh avanga an zuang thlakna niin an sawi. Sawi dan dangah chuan hmeichhe pakhat Likai a awm a, an chhungkua hian vanduaina rapthlak tak mai an tawk a, chu an vanduaina chu a at phah a, a hnuah tui khawhthlaah hian a zuang thla ta a ni. Nohkalikai tih chu - Noh Ka Likai niin Likai zuan thlakna tihna niin an sawi nghe nghe.

A thawnthu chu eng pawh ni se tuikhawhthla sang lutuka mihring zuang thla tura han mitthla chhin hian a mi deh dan a dang zar thin niin kei chuan ka hria. Cherra-ah chuan tuikhawhthla hi a tam ve reng reng a, hmuh nawm a tling ve hrim hrim. Nohkalikai Falls awmna khamah pawh hian fur lai chuan he tui khawhthla tluk ema sang ni lo mah se hmuhnawm tak tak a lo tam hle.

Tuikhawh thla hi kham chung atanga thlir a ni a, tui khawhthla thlang lawkah lung lianpui mai a awm a, a chhipah 'RKM' tih a lo inziak a, a awmzia chu hai rual a ni lo - Ram Krishna Mission tihna a ni. Cherra-ah hian Ram Krishna Mission hi an inbun nghet hle a, sikul tha tak pawh an nei. Mizo zirlai naupang pawh an awm niin an sawi. Kan lehkha zirpui thin Khasi pakhat hi a thawk thin a, khatih laia ka lo ngaihtuah lem loh tun hnua ka hriat chhuah tak chu Hindu Mission hi a ni.

Hindu thehdarh atchilhtute chuan Hindu hi sakhuaah pawh an ti lo a, nun dan (way of life) niin an sawi zawk mah thin. Chu nun danah chuan rin dan chi hrang hrang a leng vek. Ram Krishna Mission hi Kristianna-in ram a lak duai duai leh Kristian missionary-te'n Hindu an sawiselna chhanletna a ni a, a meizang hlaptu ber a ni. Tichuan, tribal-ho hnenah an pipu sakhua chu sakhaw dik a nih thu leh Kristian-a inleh a tul loh thu te an tlangaupui a, Kristian missionary te angin taksa lam rawngbawlna pawh an nei ve thin. Kristianna darh chak lutuk dan nan tribal-te chu an pipu sakhuaah sawhngheh an tum a, an pipu sakhua chu sakhaw dikah an pawmsak a ni. Cherra chu Khasi-ho ziak leh chhiarna lo chawrchhuahna a ni a, an intellectual history bulthut tihna a nih chu. An tawng pui ber pawh Sohra (Khasi chuan Cherra hi Sohra an ti) tawng tia sawi thin a ni. Chu lai hmunah chuan Ram Krishna Mission chu an inkhuar ve chat a ni. Kristian missionary te'n bu an khuar hmasakna leh theological college hial an lo din hmasakna a ni nain Cherra-ah an pipu sakhua vuantu an la tam nia sawi a ni. Kan driver pawh Kristian a nih leh ni loh kan zawt a, a lo ni lo. Khasi zinga hnam buaipui, changkang fu fu hi Kristian a ni lo tia sawi an awm leh zauh thin a, tak ni maw ka tih phah ta deuh.

India ram anthropologist thenkhat chuan tribal-te hi an sakhua nen Hindu huang chhungah lalutin Hindu caste-ah an la lut mai dawn ni te pawhin an suangtuah ni awm tak a ni. Hetiang ngaihdan hi eng tiang chiaha pawm tur nge ka hrethiam ve lo a, ka hriat erawh chu Hindu/vai kan tih thinte hi Aryan an ni vek lo a, chi (race) hrang hrang niin an race leh hnamte hian caste-ah awmzia a nei hle tih hi a ni. Chung zingah chuan Kristian caste emaw Zo/Mizo caste hi a awm thei ngai lo ang tih ngawt theih pawh niin ka hre ta lo.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment