Monday, July 5, 2010

Pawngsual: Mizo mipuite tukdawlna hmanrua

¢ Vanlalremruata Tonson

Hmeichhe lu zo leh fel tak tak, Aizawl khawpuiah chuan ka hmu teuh mai. Anmahni ang chiaha tlangval fel leh awm thei pawh ka hmu. An inkawpte hi inhmehte ka ti a, hmuhnawm ka ti hle thin. An changkang bawk si. Mahse, Mizoram buai lai pawh ka hrechhuak ve fo mai. India sipaiten Mizoram an suasam chanchin kha. Kei chuan nu leh pate leh rual u hrette titi ka hriat chauh phei zawng a ni.

"Hlau reng reng suh u, khawih an tum che a nih chuan in sat mai dawn nia," tiin reserved thing kit tura hmeichhia an khalh hrante chu an inchah hial tih te an sawi fo mai. Khami ni khan nu pakhat chu a au deuh that a, mahse, engmah a thleng zui ta lem lo a ni awm e. Khatih hun lai thil thleng kha sawi nuam an ti hauh lo, thawnthu sawi anga ngaihnawm taka min hrilh pawh ka hre ngai lo. Mipa zawng zawng field-ah kal khawm vek tur an tih tawh chuan hmeichhe tan thlamuang taka awm chi a ni tawh lo reng reng.

"Bang vawm nan pawh hmang ila a bet thlawrh ang chu," tiin khatiang hun hre pha ve riai ruai pakhat chuan a sawi a; "A kal pawh a kal thei lo kha a ni a, a lo thi lo zawk ngawt mai," tia lo chhunzawm an awm bawk.

Khatiang titi ka hriat lai kha chuan naupang ka ni a, mahse, min rap a ni ang, hriatchhuah leh chang ka nei fo mai. Tunlai naupang chuan khatiang thil chu a thleng thei ang tih reng an ngaihtuah pha tawh awm si lo. Mipa leh hmeichhia an inkawpa inhmeh ka tih te, hmuhnawm ka tih te pawh ka titi hriat thin hre pha tawh lo an ni a, kei pawhin a chipchiara sawi leh chuan tur chu ka hria pawh a ni tawh lo. Khatih lai khan ka hriatrengnaa thil lo lut bak hi chu eng nge a nih pawh ka ngaihtuah thiam hek lo. Tichuan, chanchin rapthlak tak takte leh tawrhna rapthlak tak takte chu tuman rilru natah pawh nei lovin an theihnghilh zui mai dawn chu a ni si a. Misualte khan Pathian malsawmna ropui tak an dawng ta bik em maw ni le? Thil sual ti lo awmin an awm veng veng a, an suahsualna tuartute lah chu anmahni atanga chhuak ngeite pawhin an tawrhna chu an hrechang tawh lo a ni ta mai si.

Mizoram buai laia pawngsual chungchang chu thil finfiah harsa tak a ni a, a finfiahtu nih pawh thil chakawm a ni lo. Thil chiang leh tlang hriat pawh tu tan mah sawichhuah leh a chakawm loh. Pawngsual hi finfiah leh emaw chhuichian leh emaw a nih hian vanduaina lo tawkte hian vai pawngsual hnu tih bak hlawh tur an nei lo a, chu chu an thlahte tan pawh thil nuam a ni lo ang. Pawngsual erawh a tam khawp tih a chiang khawp mai.

'Chu khuaah pawh, khaw pakhatah pawh…' an ti a, pawngsual chanchin sawi a nih chuan sawi tur hre tak tak an tam hle thin. Tak tak a nih rin harsa tak tak thlenga sawi tur hria pawh an awm fo.

'Major Suala' an ti mai a, MNF puiah puhin hmeichhia a sawisa thin a, chutah an chau ta maw tihah a letling zawngin a khai a, an kaah a tihsak ta thin ni awm taka sawite pawh an awm.

"Chu khuaah pawh hmeichhe pangngai chin chu pakhat chauh tih loh chu an pawngsual vek ni awmin an sawi thin. Mahse, khatiang kha tu tan mah sawichhuah leh chi a ni tawh si lo a," tiin Mizoram buai lai chanchin chhuitu C Zama chuan a sawi a; hmeichhe pakhat chirh intatin a â der a, a him ni awma sawi a awm thin thu a sawi.

Chu chu tak tak pawh lo ni se a hun lai ngaihtuahin thil mak a ni lo. A rapthlak hle a ni ringawt. Khaw tinah pawngsual sawi tur a awm ni berin a lang a, khaw tinah pawngsual a thleng tia sawi hian thu kan uar deuh a nih pawhin grouping centre tinah a thleng ti ila a sual lo ang.

A tir tê atanga pawngsual a thlen nasat dan chu April ni 5, 1966-a Assam Assembly-in Mizoram buai chungchanga an sawihoah khan a chiang hle. Kha kha pawngsual a thleng ngei tih finfiahna tun dinhmuna kan neih theih tha tak chu ni ta berin a lang.

Assam assembly-ah khan, "Human rights kalha chet hleihluakna nasa zual chu hmeichhia, mahni inveng thei lo pawngsual nasa tak mai chu a ni. Naupang kum 14/15 pawh an zuah lo. Heng hi kan hriatin kan thin a thawng a, zahthlak kan ti kher mai. Ka pu, heng pawngsual hi khawilaiah emaw a thleng zeuh zeuh a ni lo, khawi khawiah emaw a lo thleng zeuh zeuhte chu a chu hriatthiam theih chin a awm ang. Chhun pachang leh zanah pawh a khaw puma an tawn a ni tlat mai hi a va rapthlakin a va zahthlak ngai em!! An pasalte leh an chhungkhuaa mipate an la hrang a, chumi hlana silaia vau chunga an hmeichhiate anmahni in ngei maia an pawl lui thin ta chiam mai chu thil thleng rapthlak ber leh hmeichhe tan phei chuan hlauhawm ber a ni. Deputy Commisioner hnenah han thlen thin mah se ani pawh a 'helpless' a, engmah a sawt lo a ni tih chu kan team hnenah hian an lo sawi nasa viau a ni," tiin Mizo mipuite dinhmun fiah tura Mizoram tlawhtu Assam MLA Stanley DD Nichols Roy chuan a sawi (Dr JV Hluna lehkhabu "Zawlkhawpui Senmei Chan Ni" tiha mi lakchhawn a ni).

Hei hi rambuai tirh tê kha a ni a; a lan dan berah chuan MNF-in independence an puan khan India hian sipai a rawn tir nghal a, chu'ng sipaite chu hmanlaia indonaa a chak zawk lam an chet thin ang khan an che ta bawrh bawh mai a ni ber. India sipaite chu Mizoram an rawn thlen tirh te atang khan hmeichhia pawngsualin an che nghal bawrh bawrh a ni ber.

Vai fa hi Mizoram khaw tinah hmuh tur a awm tih theih a ni a; mi thenkhat chuan hmeichhiate pawhin an zir lo, tiin sawi mam an tum leh pek mai thei. Dan mit atanga thlir chuan hmeichhia an inzuar emaw sipai leh vai dang laka an lo inphalrai deuh a nih pawhin pawngsual a ni thei tho. Chu chu Indian Penal Code-a chuang a nih vang ni lovin, justice innghahna pakhat chu 'reasonable reason' a nih vang zawk a ni; India sipaite khan kawng engkimah Mizo mipuite security hi a tihchhiat theih zawng zawng an tihchhiat vek avangin hmeichhe tam tak chuan an hmeichhiatna an hum zo ta lo a, an hum thei bawk lo a ni. Hmeichhiate hian an nunna hial thap lova an hmeichhe nihna hum tura duhthlanna theihna an neih loh chuan an inpekna chu pawngsual tia thu keuhthluk nana thu tling leh awm a ni.

Nu thenkhat chuan an thing phurhnaah pawh pawisa an chhar nawlh chang a awm te an ti a; nu leh pa thenkhat chuan an chhungkua ngaihtuah avangin an fanute hian vai pasalah nei mai se an duh, tih a ni bawk. Pioneer nei nawlh nawlh pawh an awm a; tam a nasat avangin atta leh buhfaia mahni hmeichhe nihna thleng ta an awm tih pawh sawi a ni.

Khati tak khan India sipaite hian mipui bei lovin, India sorkar hian Mizoram mipuite himna – economic leh thil dang hrim hrimah pawh hian ngaihsak chu ni se khang hmeichhiate khan khatiang thil kha an ti hauh lo ang. Mahse, ti lo thei lo dinhmunah a nawrchep zawk chu a ni si.

"Practically, India declared war," tih chu ka hriatthiam ve dan ber a ni. Mizo mipuite leh midang lakah chuan em ni indona chu a puan tih chu sawifiah dan mai ka hre lo. Ka ngaihtuahnaah erawh 'indo puan' chu a rawn lang leh thin. India khan Mizoram buai a beih lai khan India laka inlakhran tuma independence puangte man khawm a, buaina chinfel hi a tum bulpui ber a nih pawh ka ring chiah lo. Mizoramah chuan sipai a rawn thawnlut chiam a, an discipline pawh a thlahdul a, hmeichhe chungahte chuan an duh duhin sipai, mipa hlang awm khawm chu a taltir vel ta ni berin ka hria. A rapthlak lutuk. Mizo mipui zawi hnawk khawpin an chil ta a ni.

Sipaite chu Mizoram luhna kawngpui awmchhunah chuan an rawn lut ta thup thup mai a, an thlen chin apiang an rawk a, mipui an sawisa a, hmeichhia an pawngsual bawk. An thleng thui zel a, chu chu an chhunzawm zel a, hmun tinah hmeichhe pawngsual sawi tur a awm ta a, a thenah chuan mipate pawh an pawngsual nia sawi a ni.

Sipai tuin emaw hmeichhia a lo pawngsual a ni lo. An pawngsual rawn thin. Mipa chi siakchhuah ngai sawi tur a awm nawk. Hmeichhe hlutna ber pakhat hmelthatna chu him lohna chhinchhiahna a ni ta a; an duhzawng chu MNF puiah puhin an man a, an pawngsual thin a ni.

Mi pawngsuala hrem turin India sorkar hriatpui eng rorelna mahin thutlukna a siam ngaiin a rinawm loh a, mahse, India sipaite chuan rinhlelhna ringawt chu pawngsual nan an hmang thin thung.

Kawlkulh khuaah hian Captain Mohan Singh a awm thin a, a bial chhung nula tam tak pawngsualin a khawih chhia. A nula it zawngte chu camp-ah koin ama pindanah chair-ah thuttirin an kut chu chair vawn banah a tawn bet a, zu te tulhin a vau a, a dawp bawk a, an chhan that duh lohin kutthlak thin. A duh tawka a dawp hnuah a pawngsual ta thin a ni. Hetianga a tih thawm hi a pindan piah lawka awm sipai compounder C Darkunga pindan atanga hriat phak a ni. He khuaa Gramsevak hnathawka awm mi huaisen leh fel tak Hrang Dailova'n ngam tak leh theihtawp chhuaha a beih hnu-ah eng tin tin emaw sawn chhuah leh sipai atanga ban a ni chauh niin C Zama chuan "Zoram a |ap" tih lehkhabu, Mizoram buai laia sipaite chetna rapthlak tak tak a ziaknaah a tarlang. Mahse, hetianga sipai sual bei let ngam leh hrem an nih theih nana hma la thei hi an awm mang lo a, sipai sual hrem pawh midang chu an awm mang lo a ni.

A chang phei chuan an tisa chakna phuhruk chu khawtlang hruaitute mawhah an ngai ni awm tak a ni, "Hmeichhia a demand," tih tawngkam pawh a tam hle. Sipai hotu tuin emaw hmeichhia a demand a, tisa chakna hrikthlak nana a hmang chu thil rapthlak tawp zinga mi a ni. Engmah tih theih nei lo hmeichhe dinhmun tur kha suangtuahsak ngam pawh a ni lo.

Pawngsual avanga Mizo mipuite hriat hlawh em em chu Major Pritam Singh kha a ni. Ruallung khuaa awm India sipaite hotupa a ni a, a bial chhung khaw hrang hrang a tlawh changin nula a demand thin. MNA nena an inkah tuma a thih khan a diary an ensak a, a nula pawngsualte hming leh a pawngsual ni a lo ziak niin C Zama chuan a sawi.

Major Deswal an ti a, chu chu Ngopa khuaa awm India sipaite hotupa a ni. "Mi na tuar au leh hmel hi hmuhnawm ka ti ber a ni," a ti niin an sawi. A bial chhung khaw hrang hranga a nula it zawngte chu a hlah lo a, a chang phei chuan khual khua atangin nula a demand a, a hote chuan khaw danga nula awm chu an va mansak a, nulate chu tap chungin an khaw lamah chuan an haw leh thin niin C Zama chuan a ziak. Sipaite hian hmeichhia puakphura an chhawr chuan an pawngsual thin ni pawhin C Zama chuan a ziak.

Mizoram khawchhak lam, ramri hnaih khaw pakhatah chuan nula pangngai tak hi sipaiin an man a, camp-a ni eng emaw zat an pawngsual rawn avangin a khel a chhia a, tun thlengin a piansual phah ta niin he khuaa chengte chuan an sawi. Saithah leh Bunghmun khuaahte hian sipaiin an hmeichhe man an kaphlum a, an pawngsual ngei nia sawi a ni bawk.

India sipaiten MNF puia hmeichhia an puh leh mante an pawngsual rawn nasat avanga mipa chi siak chhuah ngai sawi tur a awm zauh zauh. Nula pakhat chutianga siakchhuah ngai khawpa an sawi chu hun rei tak chhung thubuai siam sak lovin camp hrang hrangah an kawl kual a, a thawm hre pha te chuan, "X-i chu a khawngaih thlak hle mai, an pawngsual nasa si a," tiin zan rehah a mangang tap thawm an hriat fo thu an sawi.

"Rambuai lai chuan Aizawl nula pawh an hmeltha ngai lo," tia university zirtirtu pakhat titi ka hrechhuak leh thin. Mizoram nula chu pawngsual tawk lo pawh an rilru a ralmuang lo a, chu thlamuan lohna avang chuan an hmel pawh a tha thei lo a, an chaw ei thlengin a tui tur angin a tui lo a, an vun pawh a nung thei lo nia ngaihdan a siam thu a sawi kha. "Tunah chuan kan hmeichhiate an hmelthat tawh em hi," a ti a.

Mite hian engtin nge an ngaih ve ka hre lo a; kei chuan history-a indo leh inrun chanchin an sawi thin kha ka hrechhuak leh thin. Indo tum chuan hnehna chang zawk sipaite chuan nuam an chen thin a nih kha. A chak lo lam chu an rawk a, ral lak sum atan an duh duh an lain pawisawi lo an sam chiam thin. Chutiangah sawi awm ve ziah chu "rape" (pawngsual) hi a ni.

History-ah hian hmeichhiate chu hmaih an ni thin an ti a. Hnehna ni-ah an pawimawh a, hnehna channa turin mi pawimawh ber an ni fo a, a lawmna an ni a, chutiang bawkin a tlawm lamah chuan a tuar nasa ber an ni, an ti thin. Chuti chung chuan hmeichhiate tangkaina leh tawrhna hian tu hriat sak an hlawh ngai lo te an ti bawk. Chuti chung chuan indo chanchin ziaknaah hian hmeichhe pawngsual a nasat thu chu sawi a ni ve ziah bawk si. India sipaite pawh Mizote lakah chutiang chuan an che ta ni berin ka hre thin.

Buai lai khan India sorkar hriatpui rorelna hi Mizoramahn a awm ve ngei mai. Mahse, pawngsual tawkte chhan turin tih theih an nei tlem a ni. Ram hruaitu tam tak pawhin sipaite chu do leh sawisel phak lohvah an ngai niin a lang. Ngam tak leh huaisen taka sawisel ngam awmchhunte erawh an tangkai hle. Mahse, chutah pawh pawngsual tawkte chhan chu ngaih pawimawh hlawh vak lote zinga mi a ni mai thei.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment