Monday, June 14, 2010

Pawngsual: Jet Fighter-in A Bomb Lo... Ha Ha Ha

¢ C Lalawmpuia Vanchiau

“Sikh Battalion chet zia pawh kha Mizote min vaukhanna leh tihthaih tumna mai ni zawkin a lang.” – R Zamawia

Zoram buai lai, a pehhel zawng leh mahni mimal ngaihdan belh chunga kan sawi thin hi, buai hnua piangte tan luhaina tham a tling ta tak zet. A chhip thuai hmasa lovin a leiseh chin atangin sawi thin se, thangtharte kan buai lo deuh tur. Maj K Thangkima [retd] article The Aizawl Post March 25, 2010 ngaihnawm takah khan rocket/bomb hnathawh a rawn sawichiang viau a, chutih rualin “Jet Fighter Hunters leh Toofan, Aizawl post hualtute bei turin an rawn tirh”-na chhan nia a ngaih, chiang zawkin sawifiah tel nghal se a bengvarthlak leh zual tur. “Bomb” ni lovin thupui pakhat zawk hi ka sawi tur chu a ni a, mawl deuha ka chhut dan hi dik ti lo chuan in hriat danin han ziak ve ula, kan tangkaipui tlan zawk theih nan. Tin, pawngsual ka sawi avanga buai laia tawhsual tawkte rilru ka lo ti-na palh hlauh a nih chuan, an mi ngaihdamna ka dil nghal e. Tawhsual tawkte rilru tihnat ka tum ngai lo va, theihnghilh hlen an duh tawh an rilru ‘tinatu’ hi thangtharte hian theihnghilh harsa kan ti a ni.

Kan pian hma thil thleng mah ni se historically a min nghawng tel avangin thangthar te’n source hrang hrang hmanga kan hmuh dan dik tak sawichhuah ngam a hun ta. Buai laia mahni nunna hial thapa mipui thlavang hauh ngam, sipai leh volunteer-te pawh khingleta chhang ngam an awm ngei e. Mahse, tunhnu, muang lei atanga thupawhraw pui pui leh dengkhawng fe fe chhakchhuak thinte [Major Thangkima ka tihchhan ber lo] hi buai lai khan khawiah nge an awm? Enge an lo tih? Tin, mi rilru no chawhthawh tumna nia ngaih theih tura ‘Zoram buai kha tuman an hre lo, khawvel pawhin a hre lo, chuti, khati...’ ti ti thinho hian ‘The New York Times’ tukchhuak chanchinbu hlui chhiar tur dap se, an hmuh tak leh ‘khawvel’ hi engtiat nge a nih an hre mai ang.

Tin, East Pakistan/Bangladesh-a MNF rammute zu dawr berte ‘sipai intelligence lam mai’ anga sawihnawn sak thinte thu sawi pawh hi pawm dan tawk neih a tha hle. 1971 kuma an zuk dawr, Mizo rammute bula Lieutenant Colonel Shamsher nia insawi, Pakistan sipai Brigadier Zahir Alam Khan, ‘The Way it Was: Inside the Pakistan Army’[2008] ziaktu angte hi minamailo deuh a nia. ‘Dhaka naupiang’ hlaua Arakan lama an insaseng, Bangladesh ramri depa an rawn kir leh hnu kum 1973 chhova an dawr pawh kha Chittagong Division-a Bangladesh Rifles commander, colonel lai chu a ni.

Thu Chiang/Chiang lo
Thu chiang: Thianpa Dr Lalthakima [PUC]-te research finding ka hre lo a, mahse Major Thangkima’n a “cho chhuaktu leh tharum thawh hmasa zawktu chu a chiang nghal” a tih hi, chiang tak a ni. Sawibelh tur pawh a awm lo, mipui tawrh turin an cho chhuak miau alawm.

Chiang lo: Army Brigade Silchar atanga rawn chho “hma an sawn chak thei lo a. Hei avangin Jet Fighter Hunters leh Toofan, Aizawl post hualtute bei turin an rawn tir ta kha a ni,” a tih erawh ennawn a tul.

Volunteer lamin Aizawl hupbet hman se thlawhna an rawn tir tho lovang maw, tih hi ngaihtuah nawn deuh a ngai. Fur khawchhiat lai leh “kawngpui danchah” vang pawh ni lo va Army Brigade Aizawl luh har chhan kha thlir nawn hmasak ngai chu a ni. Sipaiin Mizo District a awp tak hnu khan motor veivak convoy-a kaltirin, a muang thei patawpin “duh hun hunah an ding a, an riak a. Silchar leh Aizawl karah hapta hnih atanga thla khat an thang ber”[Ch Saprawnga: Ka Zin Kawng] thin a. Hun engemaw chen heti ang hi an thil kalpui dan pawh a ni. Aizawl Assam Rifles hmunpui bakah hmun danga sipai post awmte, volunteer lamin an hup kim hma ngeia chhanchhuah chu hna hmasa, hna hmanhmawhthlak a nih a rinawm. Mahse, Aizawl thleng thuai tura ngaih sipai hmasawn thei loh chhan chu: an hur-herh vang niin a lang. An hur-thak vangin an aiah jet fighter an rawn tir ta mai phei chu ka ti hran law.

March 4, 1966-a Mizo District hrem tura Sikh Battalion, 3rd Bihar Regiment leh 11th Gurkha Regiment rawn inzuichho, hemi zana Kolasib riahchilh ta te khan, tibuaitu an neih loh avangin tha tein Vairengte leh Bilhkhawthlir an paltlang mai a. Zawhna awm ta chu: a kawlh tawk lekin hmun hnihah lo chhaih khanglang lo se Kolasib leh Kawnpuiah an-nawm an-maka che turin an riak khawmuang kher a ngem? Khaw hnihah khan riah tuma inruahman lawk pawh chu lo ni ta se, ‘ngati nge mipui nunau tithlabar a, hmeichhia an pawngsual chiam kher? Rambuai buaipuitu Dr JV Hluna chuan sipai lo chhuakte chu “sex” lama riltam huam huam ang maiin, nula leh mi nu tam tak an pawngsual a, engmah tithei lo khawpa rei sil-awn phah te pawh tam tak an awm, a ti.[A Search for Mizo Identity - Brig T Sailo Chanchin:1983]

Army Brigade lakah Mizo chauh ni lo, hnam dang hmeichhiate pawh him bik lo a sawi a awm a. Rev Zairema chuan, “Women, both Mizos and non-Mizos were also molested”[Random Notes:2009] a ti. Hei hi March 7 atanga March 10 inkara Aizawl bika thil thleng a ni. Thil ni thei chu, vai sipaiho khan hmeichhe rawn khawih kha an tum lawk sa, chumi ti tura remchang pawh melh reng an nih a rinhlelhawm lo. Remchang leh chhuanlam turin volunteer-ten Rengtekawnah an lo kap ve pheuh ta reng a. A che hnuhnung zawk sipaiin Kolasib an riahchilh zan khan thinthia mu Kolasib mi an awm kher lovang. Kolasib zing lama an chhuahsan hnua Kawnpuia zan [Saturday, March 5, 1966] an riah leh pawh khan, ngaihngam taka mu thei khawtualmi an vang viau ang. Chhuanlam tur melhin an rawn chhova, volunteer-in remchang an lo hawn sak zel a, hmeichhe chungah an che ta fo reng a.

Thu Chiang/Chiang Chuang lo
Hma an sawn chak theih loh vanga jet fighter rawn tirh chhuanlama hman hi hriat thiam a harsa. Army Brigade Aizawl thleng thuai thei se, jet fighter hman a tul leh dawn lo tihna em ni? Jet fighter hman ngai lo ni ta se, Silchar khawdaia Kumbigram airfield kha engvangin nge an rawn chei that chuk chuk si? Engvangin nge 51 Mountain Brigade a hleihluak thei ang zawnga Kawnpui an riahchilh leh kher? Selesih Durtlangah volunteer-ten an lo kah leh pheuh khan, ‘ngati nge Sihphirah emaw Durtlangah emaw an riah leh hram loh? An hmanhmawh ta thut zawk emni? Army Brigade Aizawl luh har vang maia jet fighter hman hi sawi zawm hram theih a ni chiah em?

Wing Commander Lalzawma [retd] article ziak, The Aizawl Post, April 6, 2010-ah khan sipai nawlpui rawn thlen har chhanah “kawngpui danchah” nia ngaiin, bomb/bomb lo chungchang thlengin “tlangkawmna” siam a tum deuh titih a nih kha. History-a “tlangkawmna” siam lo tum hi a ‘mihuaisen’ hna khawp mai, academia lama mi-pangngai tih duh loh a ni. A thu hrimin, historical discourse hi authorised chi a ni ngai lo. Buai lai hre phakte, buai lai hre phak lo mahse buai lai hre phakho hre phak si-te mual kan liam hunah pawh kan tu leh fa, chhuan lo la awm zel tur ten 1966 a Mizo District thil tawn kha an la rawn zir deuh deuh dawn a. “Chuvang chuan thangthar lo la awm zel turten thu dik an hriat tha” kan tih si chuan, “kawngpui danchah”-na lai te, “kawngpui danchah” leh ‘jet fighter hman’ inthlunzawmna lai te han sawifiah leh se, thangtharte kan va lawm dawn em.

Nirmal Nibedon thu ziak hi pawm tlak a nih chuan, pawm ngam ni maw? A lehkhabu ‘Mizoram, The Dagger Brigade’[1983]-ah hian General Officer Commanding, Eastern Command[?] in Mizo Hills a operation enpui tura a kal hmain “strategy conference” Fort William, Calcutta-ah a koh thu, a sawi a. Hemi lai vel hian chinchang ngaichang tura “top military intelligence officer” an tirhte pawhin Shillong leh Silchar an thleng tawh a. Nibedon hian Fort Williama an inhmuhkhawm ni leh thla a sawi lang lo va, mahse Mizo hel bei tura an thuthlukna chu, “a full-fledged military operation before the rebel force consolidated” tiin a sawi thei thung. “Full-fledged military operation” hian lei lam leh van lam atanga hel beih a huam/kawh chuan, “kawngpui danchah” vanga ‘jet fighter hman’ theory hian innghahna mumal a neih loh hmel.

Hei hi thu chiang a ni em?
Rev Zairema chuan, “Silchar lam atanga sipai chho kha Vairengte bulah Thlanvawng kung khat chu kawng dalin an lo kit a, daltu awm loin an kal zel a. Bilkhawthlir thlen dawn kawng hlui bula lei an lo bomb chhia a, mahse harsa lo tea siam theih a ni. Kolasib thlen dawnah ‘maniature rifle’-in an lo kap ve chu a ni awm e” [I Ni Min Pek Hi:2009] tiin a sawi a. Rev Zairema hi buai hma, buai lai leh buai hnu thlenga Silchar Mission Compound-a awm a ni a, a awmna hi mi tam tak tlankhawmna a ni bawk. Sipai rawn thawkchhuak thawm kha a ri a ring hle a, “Vairengte leh Bilkhawthlir inkara lei leh culvert zawng zawng tihchhiat vek a ni a, India sipaite chuan engtikah mah Aizawl an lo thleng thei lo vang” tiin Rev Dr Lalngurauva [Mizoram Buai Leh Kohhran:2008] chuan Aizawla thu lengvak tam tak zinga pakhat a sawi.

Rev Zairema vek hian, “relieving military columns started by road from Silchar on the 2nd March”[Random Notes:2009] a ti a. Sipai nawlpui inzuichho-te tithuanawp turin, “there was no road block to slow them down” tiin a sawi bawk. March 2, 1966 hi Assam sawrkarin Mizo Hills ‘Armed Forces Special Power Act 1958’ a puanhnan ni a ni. A tuk March 3 hian Home Minister Gulzarilal Nanda chuan India sipai Mizo District an luh tak thu Parliament-ah a puang.[Nibedon] Rev Zairema sawi anga March 2-a Silchar an chhuahsan chuan, March 4 tlaiah Kolasib an thleng chauh a ni si a, an hmanhmawh lo viau mai. Aizawl an thlen hmaa Air Force hman a nih tur an hriat lawk phei chuan hmanhmawhna chhan tur a awm lo, ti dawn ila thiante chhan tura muan viau thu khawiah va awm suh.

Feb 28, 1966 zan atangin volunteer hmun hrang hrangah an che tan a, a tuk March 1, Vairengte boruak tihian Rev Zairema’n a sawi: “vehicular traffic started from Silchar for Aijal as usual at dawn, but when they came to a spot a mile below Vairengte, they found fallen trees blocking the road.”[Random Notes:2009] Heng zinga mi thenkhat khuaa han lut chhote chuan MNF flag inzar leh culvert bomb hmanga tihchhiat, khi deuh phing pheng an han hmu a. Chhunah, Silchara officer thenkhat chin ngaihvena Vairengtea han kalte chu, an motor lungin an lo tawng.[Rev Zairema:Random Notes] Heti ang a nih chuan Vairengte thlang lam kalkawng hi a ping tehchiam lo niin a lang.

Sipai nawlpui rawn thlen hma chiaha Vairengte Rest House-a riak Pu J Malsawma chuan, “A tuk zing kan [Pu C Mankunga nen] han kal chu road block, thing luang khamte, lung dah hnawkte kan hmu a, mak kan ti hle a”[Vanglai:1995] a ti a. Vairengte pahoin kaltlang an khapa nilengin an chelh a, chawhnu lama an thu an sut hnuin, “thingluangte chu kan han nam sawn a, kan kal ta a. Bilkhawthlir thlen hma lawk Dap Lei chu bomb a ni a, mahse a chhe lo a, a khi tuar chauh a ni. Thing an lo kit hnawk bawk” a ti bawk. Shillong atanga rawn chho Pu Malsawma-te hian District Council jeep an keng a, Vairengte chawhnua an chhuahsan hian “Kolasib chu ni tlak hma deuhin kan thleng” tiin a sawi. Kolasibah an riak leh a, a tuk hian volunteer-ten a jeep an man sak avangin volunteer-te hren sak BRTF truck-in khualzin tangkhangho Durtlang thleng an phur a, Aizawl kein an lut. Pu Malsawma’n Vairengte an riah zan hi Feb 1966 ni hnuhnung ber a nih thu min hrilh.

Rev Ngurauva[aka Rev LN Ralte] hian, sipaiin Kolasib khua hliampui tuara an chhuahsan tuk, “March ni 5, Inrinni tukthuan eikham hnu lamah chuan Jet Fighter pahnih Aizawl chungah an lo thlawk a. Vawi hnih khat an thlawh kual hnuah chuan Tuikhuahtlang an rawn kap ta a” tiin a sawi a. Pu B Sanghnuna hian a uar hret a, “tahrik ni 5 March 1966 zing dar nga velah chuan indo thlawhna a rawn thlawk a, a duh lai lai a rawn kap ta chiam mai”[Mizoram Sorkar Lo Pian Dan leh Hmasawn Zel Dan:2008] a ti ve thung. Thenkhat chuan Air Force hi March 4-a rawn che tan nizawkin an sawi. Engpawh chu lo ni se, sipaiin Kolasib an chhuahsan fel hma hauh atangin Aizawlah jet fighter a hrang tan tihna a nih chu.

Kawnpuia sipai rual an sapatal zan [March 5, 1966] hian Sentlang atanga an thawm riva lo hrephak Pu K Sangkhuma’n a lehkhabu ‘Ka Pur Phurh Kawng’[2005]-a a sawi dan chuan: “Hemi zan dar 10:00 pm vel atang chuan Kawnpui phei zawng zawng a eng de chuai mai a, zanah an kal zel ngam bik lo a ni ang, Brigade khat an ni a, nep lo tak chu an ni!” tiin a sawi a. “Zanah an kal zel ngam bik lo a ni ang” tih leh, “kawngpui danchah,” “hma an sawn chak thei lo” tih thu te hi a inkhuangrual lo leh phawt. Pu Sangkhuma’n Sentlang khuaa volunteer-ho chu a tuk March 6-a an chet tum dan a zawt a, an chhanna chu: “Culvert pakhat; khaw hnuai lamlian a mi khu kan thiat vek tawh a, chumi chhakah chuan diesel barrel bur pakhat hal mai turin kan chhawp a, chumi kawngthlang lamah chuan vahchap hal mai theihin kan peih tawh bawk” tiin. Volunteer-te ruahmanna hi Brigade khat ve meuh danchahna tur atan chuan a beitham deuh.

“Ni 6 March, 1966 zinga Kawnpui an chhuahsan hnu hian Zanlawn an lut a, mipui an lo reh duak a.”[Col Lalrawnliana: Zoramin Zalenna A Sual. Vol II] Sentlangah Pu Sangkhuma pa, tlanchhe ve duh lo chu sipaiin kut an thlak hnuin an kalsan. Lungdaiah pawh mipui an reh duak a, putar kawngsira vawk chaw chhum erawh a lo awm awm e. Hetia sipai nawlpui Aizawl pana kalte hian Neihbawi khuaa “Gurkhali ho an man a, nasa takin an sawisa a, thi em chu an awm lo.”[Zoramin Zalenna A Sual. Vol II] Sihphir tlangval pakhat inkhawm bang an kaphlum ringawt bawk. Selesih ruam an zawh laiin ral atangin volunteer-in an lo kap leh a, mahse Durtlanga riak khawmuang lovin, March 6 tlai hian Leitan an rawn dakchhuaka, laipui ri leh thawm hlauhawm pui pui nen an rawn inhrosa tan ta a nih kha.

Pawngsual [Sexual Terrrorism]
Silchar leh Aizawl inkar bika sipai chet dan “mass rape” leh pawngsual kaihhnawih bawlhhlawh pui pui leh zahpuiawm tak tak sawi tur awm mah se, sawilan kher a tul awm lo ve. Mahse, a hnua thenkhat sawi zui duh dan hi sawilan a tul a ni. Khang sipai pawikhawihho kha, Pu Lalhmingliana Saiawi thukhawchang takin, “dan anga a na thei ang bera hrem bakah an til rehsaka an sazang tansak tlak an ni.”[Lungrang Hmangaihna:1995] Sipai rawn chuangchhuak zingah Sikh-ho hmeichhe lakah an nghal uchhuak filawr hlaka, mipa ngo deuh pawh an it tho.[Zoramin Zalenna A Sual. Vol 6 & 7]

Pu R Zamawia, MNF ramhnuai sawrkar Defence Minister hlui leh, ‘Zofate Zinkawngah Zalenna Mei a Mit Tur a Ni Lo’[2007] ziaktu thlir dan hi tawmpui a harsa a, tawmpui theih pawh a ni lo. “Sikh Battalion chet zia pawh kha Mizote min vaukhanna leh tihthaih tumna mai ni zawkin a lang” tiin a sawi sam et! Sikh sipai laka tawh sual tawk-te tan thlamuanna thu a va ni lo em. “Thenkhat fiamthu thawh peih chuan, vai sipai pawngsualho kha [Kawnpui], rai ta vek sela, rin loh tak tak ten vai fa an lo pai nual mai thei a ni, an ti thin.”[Zoramin Zalenna A Sual. Vol II] Vai sipai pawngsual nih a, rai zui hi fiamthu thawhna chi a ni thei dawn em ni? Kan sawizui duh dan hian nuih a ti za lem lo.

Khasi politician pathum Stanley DD Nichols Roy, Hoover H Hynniewt leh GG Swell-te, March 31 atanga April 2, 1966 inkar Aizawl rawn tlawhte kha chuan Kolasib leh hmun danga Sikh sipai chet dan kha, in-“vaukhanna leh tihthaih tumna” angin an ngai ve lo chu a ni phawt a, ngawihbopui harsa an ti a nih kha. April 5, 1966-a Assam Assembly House-a Shillong Bialtu MLA Hoover H Hynniewt thusawi chu:

Pu Speaker, he House leh India Sorkar pawh ka zawt e, engatinge he Sikh Regiment, hmeichhe lama huangtau bika sawikai kher kher hi Mizo zingah thawn an nih le? Pu Speaker, he Sikh Regiment hi engatinge hmeichhe lama an huangtau bik tih sawi turin Psychologist ka ni lova. Engvanga anni thawn nge an nih? tih chu ka zawt a ni. Hmeichhe lama la hmingchhe ngai lo Regiment pawh an tam a, a hmingchhe tawh leh kawlhrawng ber hi Mizo-te sawisa turin engvanga thawn nge an nih kher? Mi pawisawilo te chunga hlei len leh an hmeichhiate pawngsual chiam chiam an nih pawhin Sorkar hian a beng a chhu ngawng tlat a nih ber hi.”[JV Hluna:Zawlkhawpui Senmei Chan Ni]

Pi Teii, Gwen Rees Roberts, lehkhabu ‘Memories of Mizoram: Recollections and Reflections’[2001?] hi thlir ve leh ila: “There was an encampment of Sikh soldiers somewhere near Bungkawn and the girls from that area were terrified of passing them on their way to school” a ti. A sikul naupangte hruaiin Pi Teii hi tuktin a chhuak a, tlaiah zirtirtu dangin Sikhho camp pelh thlengin an thlah ve leh thin. March 25 1966-a hmeichhe zirtirtu pahnih Aizawla hlawh lak tuma kal, vanduaithlak takin 8th Bn Sikh Regiment thingphur tur ten an motor-a pawt lutin, chhun pachangah an “gang rape” vak bawk.[JV Hluna: Zawlkhawpui Senmei Chan Ni]

‘Thingsai Centenary [1905-2005] Souvenir’-a Pi Zaihruaii’n Aug 17 1967-a an khaw rawn tlawh Sikh Regiment khawsak dan, tihian a sawi: “Kan inleng pa chu silai kawmin an han chhu thlu tawp mai a, keini ka u nen chuan in chhungah min khalh lut a, min sawisa a, kan kawr hak lai leh pawnfente an pawtthler vek mai a, tihngaihna hre lo chuan ka u nen chuan kan inpawm ta tlat mai a, kaih then rual lohvin, hnung lamah silai kawmin min rawn chhu thlu tawp mai a, kan pahnihin kan tlu dun zel” a ti. Hetia an ‘intihthaih’ lai hian midang thawm avangin, an unau hian himin an tlanchhuak. MNF leh India sawrkar an inrem kum khan Mizo High School Field, Aizawlah Sun Flower School-a zirlai hmeichhe naupang pakhat chu zun inah, 34 CRPF mi Dilbagh Singh’n luhkhungin pawngsual a tum a nih kha.[Hriatna Kartin Chhuak. Apr 1-7, 1986] He thil thleng pawh hi, “vaukhanna leh tihthaih tumna mai ni zawkin a lang” thei tlat lo!

Pu R Vanlawma, MNF founder member, khan a lehkhabu ‘Ka Ram leh Kei’[1989]-ah rambuai lai eng eng emaw a ziak ve a, pawngsual a sawi duh dan erawh kha tak a ni: “Eng emaw ti kawngah chuan sipai ni ila, ram hel bei ta ila, KA ti ve duh mai awm mang e, tih awl tak leh thiam theih lek lekna a awm thei a,” a ti! Kan nupui, kan fanu leh kan u-te pawngsualtu sipaiho kha, thiam a chantir tihna em ni? Pu Vanlawma hian Hriatna chanchinbu [July 13, 1985]-a “Pawngsual: Crime Against Woman” chungchang a ziahnaah, “Sex lam thil pawh hi a tawng a puia khap theih ngawt a ni lova, a kawng tha ber tur dap a ngai ta a ni” tiin, pawngsual ven nan sawrkar hriatpuia nawhchizuar lane din a rawt a. Mahse, ‘Ka Ram leh Kei’ lehkhabua a thil sawi duh dan nen buk tawn hian, nawhchizuar lane chu awm pawh ni se pawngsual a thleng nep chuang hauh lovang.

Indopui Pahnihnaa Japan a tlawm chiah khan, an rama lo lut tur American GI sing rual laka hmeichhe tam zawk an him theih nan Japanese Ministry of Home Affairs in ‘thianite lane’ [Recreation and Amusement Association] hmun engemaw zatah siamin, Japanese hmeichhia 70,000 chuang tan nawhchizawrhna kawng a hawnsak a. Mahse, kiam chu sawi loh General Douglas MacArthur meuh pawh a lu a haia, press censorship dan a lek kawh ta vel mai mai a nih kha. ‘Embracing Defeat: Japan in the Wake of World War II’ ziaktu John Dewer chhut danin, hetia nawhchizawrhna hmun a awm chung hian nitin Japanese hmeichhe 40 rual pawngsual thin ang a ni. RAA an khar hnuah nitin hmeichhe 330 vel pawngsual tawkin a chhut bawk.

Pu Vanlawma vek hian, “a hun azirin KAN tuar dai thei hle zel e” a la ti ta deuh deuh! Sawichhuah ngam loh leh, sawina tur hriat loh vanga ngawihbopui hi “tuar dai” a ni chiah em? Brig Thenphunga Sailo[retd] ten Human Rights Committee din tul an tih chhan kha “a hun azirin KAN tuar dai thei hle zel e” an tih ve theih loh vang a ni dawn lawm ni? Zoram Ni huaihawtute pawh hian an “tuar dai” thei lo chu a nih hi. Mahni nupui leh fanu, hringtunu leh mahni farnute an hmuh lai ngeia an pawngsual “meuh zawng patling tawrh atan pawh a na lutuk a ni,” ziaktu thenkhatin an ti a nia. Chuti ang kara “kan tuar dai thei,” “min vaukhanna leh tihthaih tumna mai ni zawkin a lang” ti theite hi mi awhawm tawp, mi vannei chungchuang an ni.

Pawngsual, intihthaihna leh invauna anga pawng ngaih ngawt hi a felhlel mange. Mi in kumtlinglo a pawngsualin dan lekkawhtuten intihthaihna leh invauna angah an ngaihsak ngai em? Sazu inphawrhkhum kher lo pawhin, duh chuan, a intihthaih theih a, a invau theih bawk a ni. Pawngsual hi indona ken tel pakhat chu a ni teh meuh mai – Berlin, Vienna, Nanking, My Lai, Dhaka, etc.,-ah pawh a thleng ngei e. Indona hmuna hmeichhe pawngsual hi hneh entirna, rallak sum ‘trophy’ ang pawhin lo ngai se, keiniah chuan ram khat dan khat hnuaia awm, khua leh tui khat theuh kan nih avangin sawi mam rual a ni lo ve, indo lah kan ni hek lo. Hel chu bei mai se, incho leh incho chu inkap mai tur pawh an ni alawm. Mahse, military terminology-a hel ve lo civilian-te beih chiam hi ‘indo’ an lo ti a nih chuan, ka hriat vawikhatna tur a ni ang.

Buai laia a lo a luak chhuaka pawngsual thleng zozai kha, ‘criminal act’ a nih avangin eng mahin a sawi-fel [justify] thei ngai lovang. Mimawl ber pawhin sipai hotu laka a beisei chu, a sipaite chunga ‘standard conduct’ kenkawha, hmun ralmuang leh hmun hlauhawmah pawh thununna vawna, insum tura enkawl a ni. Sipai tha leh ralrel thiam chu rukruk leh pawngsuala fihlima, mipui nunau thlamuan tura ngaih a nih laiin India sawrkarin ‘sakawlh’ a rawn chhuahho kha kan lo beisei sang lua deuh a ni. Rambuai laia mipuiin kan tih sual lian ber chu, bum theiha kan awm leh sipai-ho kan lo beisei sang lutuk kha a ni. Chu zawng chu. n

[Thubelh: Kawnpui Convoy Ground chhak atanga Army Brigade lo kaptu Pu Lalliana kha ka laichin unau, ka Pu Dosatthanga u M. Suaka tupa a ni. Tin, Khawzawla sipai pawngsual tawk zingah kan lamhnai an tel. Mipuiin Aizawl an chhuahsan chum chum lai khan, Assam Rifles lane nuhoin ka chhungte thawmhnaw an lo hak hawh sak a, tun thlengin an la inkir leh lo.]

Related Posts :



No comments:

Post a Comment