Monday, August 3, 2009

Rih Dil Leh Ganges Lui

¢ Lalhruaitluanga Chawngte

Ropuiliani hre lovin officer a nih theih a, Rani Laksmibai of Jhansi hre lo chuan a nih theih loh ang. Taitesena lai-ah hming chu Ralthatchhunga a ni tih hi Mizo naupangte tan general knowledge a tling ta lo a, Raja Ram Mohan Roy-a hming leh a hnathawh erawh general knowledge a tling mai pawh a ni lo, chutiang hre lo nih chu thil zahthlak a tling. Chu khawvelah chuan Siamkima hming hre lo an kat ta nuk mai!

Siamkima chu thuziakmi a ni a, Mizo literature-ah hian kan arsi eng mawi ber pakhat niin, criticism-ah phei chuan a hmahruaitu a ni. A essay pakhat - 'Rih Dil leh Mizoram' tih avang chauh pawh hian lui dangin Rih Dil a chimpil hma chu Siamkima hming a dai lo ang. "Mizote hian Rih dil hi kan ram pawnah kan dah phal lo a, dah thei pawh kan ni lo," titu kha.

"Rih dil hian Mizo pi pute sakhua, rilru kalna leh lunglenna tawp a entir a," tiin chu essay-ah chuan Mizote tana Rih dil pawimawhna a sawi a, chu dil chu a aia lui lian zawkin a chimpil mai ang tih a hlau a ni.

Rih dil chimpil mai thei tura a ngaih chu Jordan lui a ni a, chumi chungchang chu a ni a essay-a a khel chu.

"Rih dil rama chengte chuan a awm ve tih pawh an lo hriat ngai hauh loh, Jordan lui, ram hla taka awm chu Mizoramah hian a lo luang thleng phut mai a. Tichuan Mizo rilruah hian hmun inchuhin nasa takin an insual ta a," tiin Rih dil leh Jordan lui insual thu a sawi a, Jordan lui chu a chak zawk tih sawiin, "An insual tan atang phatin Rih dil chu a bet zawkah a tang ta mai a. Ram hla tak atanga lo kal zawk chuan, hmanraw chi hrang hrang, Rih dil ram finnain a la hriat ngaih lohte chu hmangin, ram a rawn la duai duai mai a," a ti.

"Rih dil ram boruaka sei lian, mi hrang leh pasaltha zawng zawngte chu a dil piah lam rama an liam zawh hnu phei chuan an tu leh fate zingah hian anmahni lam tang leh an kalna lam kawng zawh tum pawh kan awm ta mang lo a," a ti bawk.

Mizorama lui lian ber leh hmingthang ber ni thin - Run lui lah ram pawn lam hawiin a luang ta daih nia sawiin, "Tunah hi chuan Run lui chu Mizo rilru leh ngaihruatnaah chuan kawlva lenchhamah a awm ta a," a ti.

Chumi zawmtu chu - "Jordan lui chu Mizorama lui lian ber leh sei ber a lo ni ta a ni," tih a ni.

'Rih dil leh Mizoram' tih essay chu literature mai a ni lo, history a ni a, anthropology pawh a ni. Ethnography a ni a, sociology a ni bawk. Saphoin min awp hnua Zofate dinhmun tarlanna a ni ber mai.

"Mizo rilru leh ngaihtuahna ramah hian Jordan lui chuan len lam a lo pan deuh deuh ang bawkin Rih dil chuan tet lam a lo pan ve tial tial a. Amaherawhchu kan rilrua Rih dil bo hun hun chu kan nihna leh pianna ram hloh hun tur a nih si avangin ral hlentir chu phal chi a ni lo," tiin Rih dil leh Jordan lui chungchang chu a sawi a nih kha.

Siamkima kha la dam ta se Rih dil hi te tial tialin a hria ang em aw? 1890-ah saphoin min awp tan a, chu chu kan khawvel thar, Zofate zin kawnga hun hun pawimawh a ni. Khatia sapho nena kan inhmachhawn lai khan kan la inbengbel lo hle a, kawng hrang hrangah kan la nghet lo hle. Hnam pawh kan la ni lo tiin a sawi theih ang.

Heti zawng hian chhut ta ila - vawiina pitar leh putarte hi an naupan lai chuan 'Mizo' an la ni lo; nula/tlangval an nih hnuah pawh 'Mizo' an la ni lo hial ang. Khualkhuaa han intawn chang te chuan "tu khua nge i nih?" tiin an inzawt thin a nih kha. "Khawi khua nge i nih?" an inti lo, "Tu khua nge i nih?" ti ngatin an inzawt thin. Mahni lalte kha identity-ah an hmang tawp mai. Khawchhak lam atangin eizawnna zawngin kan vak a, lo-a neih tur ram remchang kan hmuhna hmunah inbengbelin, lal hrang hrang hnuaiah kan khawsa thin a nih kha. Kan van kan vak a, chutia kan vah kan vah lai chuan sapho nen khan kan intawng ta thut mai. Sapho nena kan intawn lai khan khaw hmun nghet neihna chang te pawh kan lo hre ve tan a, kan mihring ve tawh viau niin a lang. Mahse, kan la chak lo hle a, kan la derdep hle. Identity nghet cherh chawrh pawh kan la nei lo a, hnam pawh kan la ni lo. Kan culture leh kan tradition te kha a la derdep hle a, 'nationalism' mumal pawh kan la nei lo ni hialin a lang. Chutiang kan nih lai chuan sapho an rawn lang hlawl a, an rualin Kristianna a rawn lang nghal thawt bawk. Kristianna kha ram la nghal duai duai lo chi niin a lang lo. Kum 50-in Kristianna kha rawn lut tlai se, Zofate zingah ram a la chak lo sawt ang tih a rinawm. Chuvangin, kum 50 vel chhunga Kristiana kan inlet fai puk thei mai hi rilru ngheh loh vang tia puh nghawt theih pawh niin a lang lo.

Chu khawvel chu a ni ang Siamkima'n a thlir chu, kan dil lian ber Rih dil chu Jordan lui lakah tlawm zawkah a tang nia a hriatna chu.

Siamkima khan 'Rih dil leh Mizoram' tih hi kum 20 velin ziak tlai ta se, Rih dil hmelma a tih hi Jordan lui a ni tho ang em aw?

Siamkima chu Mizoramah cable TV a rawn luh kum, 1991-ah a thi a, cable TV-in Zofate a nuai dan a hre hman lo. Hre hman ta se Jordan lui hi Mizorama lui lian berah a ngai tho ang em? Ganges lui zawk hi Mizorama lui lian berah a ngai ang em? Cable TV lo luh atanga rei lo te, 1996-ah khan Cricket World Cup-ah India team an chak chuan Aizawlah halpuah a puak thin. A hma chuan cricket ngaisang lo hnam kan ni thin a, inkhelah pawh India kan tan ngai lo. Mahse, chu'ng chu hmanlai hun a chang ta mek a nih hi.

Kum sarih kum riat vel kal taah mai te kha chuan K|P variety show velah te hian vai hla sa chunga han lam vel te hi fiamthu nuihzatthlak lutuk a ni thin. Tunah chuan vai hla insaksiak enin TV kan kil tuau tuau a, kan sawi zui luih luih mai.

Chu intihsiaknaa telte chu hmun hrang hrang atanga kalkhawm an ni a, hmun kilkhawr deuh zawka ngaihah pawh vai hla vanga lungleng thin an lo awm thin tih a hmuh theih. Hindi chu "kan hnam tawng" ti ngatin an sawi thin. Zofate'n kan theihnghilh ngai loh tur, Zoram pawh "rimawi ram" tia lungchim taka vuahtu Vankhama fate pawh an tel. Chu intihsiaknaa pakhatna chu Sapnunthari ni lovin, Zonunmawii a ni. "Zonunmawi" chu he luipuiah hian liluh thuk telh telh se nge tha ang rawn chhuak thuai se? Ngaihdan a inang lo ang, mahse, liluh thuk deuh deuh se titu lam an chak zawk daih ang tih a rinawm.

Siamkima'n 'Rih dil leh Mizoram' tih a ziak lai kha chuan, "Mizo rilru leh ngaihtuahna chhungril takah chuan vai ram kan tih leh Rih dil ram chu inhlat tak, inzawmna emaw inlaichinna emaw pawh nei hauh lo an ni," tiin a sawi a nih kha.

Sapho nena kan intawn tirhah khan kan la ngelnghet lo hle a, identity mumal pawh kan la nei lo. Kum engemaw zat liam tawh mah se vawiin thlengin identity-ah chuan kan la buai reng a, 'Mizo' kan hrilhfiah dan pawh a la hrang nuai mai. Kan mithiamte pawhin Mizo leh Pawih te an la indotir ut ut fo a, Duhlian tawng hmang lo tawh dek dek chu kan lehkhathiamte ngei pawhin an la hmu foreigner tlat zawng a nih hi!

Sapho hnuaia kan awm laia rei lo te chhunga Jordan luiin ram a la duai duai mai kha thil mak niin a lang lo a, vaiho hnuaia kan awm laia rei lo te chhunga Ganges luiin ram a la duai duai a nih pawhin thil mak a ni bik lo ang chu!

Amaherawhchu, amah Siamkima kha chuan Jordan lui lakah Rih dil a ral mai ang tih a hlau a, "...kan rilrua Rih dil bo hun chu kan nihna leh pianna ram hloh hun tur a nih si avangin ral hlentir chu phal chi a ni lo," a ti a nih kha.

Related Posts :



2 comments: