Monday, June 1, 2009

Kan Ram Lui Leh Dila Nungchate Humhalh An Ngai

¢ AC Zonunmawia, C.E.P.

Kan ramah hian lui leh dil engemaw zat kan nei ve a, mahse, hengte hi tunah chuan kawng hrang hranga kan suasam avangin a tui te a lo bawlhhlawh tanin a chhunga cheng nungcha tam tak an kiam mek niin a lang. A hmasain kan dil neihte leh an dinhmun nia lang tlema zawng han tarlang hmasa ila.

Mizoramah hian mihring siamchawp ni lo dil (Natural Lakes) tlema han sawi tham kan neihte chu Palak, Tamdil, Rungdil leh Rengdil te hi an ni mai a. Mahse, tunah chuan heng dil te hi leilung piankenin a siam anga awm thei tawh lova tihdanglam nasat a nih tawh hlawm avangin an hlutna pawh a tlahniam mek a. Tui che lova thilnung awmphung (lentic ecosystems) kan hriat loh lutuk avangin a nghawng tur pawh ngaihtuah lovin sangha chi tha lo, sangha dang tibuai thei chi (invasive species) te chhuah kan ching hi a tha lo hle.

Ram changkang apiangah Natural Lakes hlutna an hria a, an humhalh tlat thin. Dila awmsaa thilnung ang lo chi, thil dang reng reng chu dila dah an khap bur thin. Dil ruahtui dawnthleng (catchment areas) pawh thlai hmun atan leh thil dang atan hman an phal ngai lo. A chhan chu, thlai hmuna thlai damdawi leh lei tihthatna te chuan dila thilnung Neuston/hydrophytes (tui chunga to chi thlai te tak te te leh anmahni ringa khawsa rannung epineuston te), Plankton (patêk chi hrang hrang), Nekton (tui chunga khawsa rannung te tak te te) leh Benthos (dil mawnga rannung awm) te hi an chhenna tui a tihbawlhhlawh a, a tihbuai an hlau a ni. A 'natural' thei ang berin an dil te an humhalh a, chuvang chuan khuanu siam thil hlutna hria hnam fingte chuan chutiang Natural Lakes tlawh te, a chanchin zir te chu an chak em em thin a ni.

Awle, dil kan suasam ang tho hian kan lui te pawh hi kan tibawlhhlawh nasa tawh mai a. Sangha te pawh hi a luia awmsa (indigenous species) ang chi kan chhuah thei lo a nih chuan a chi dang chu chhuah lo ila a tha ber. Tin, kan ram lui tuite a lo thianghlim zawk theihnan leh a chhunga cheng nungchate humhalha tihpun nan bawlhhlawh sawngbawl danah te hian dânin a phut anga chet a hun tawh a, chuti lo chuan kan bawlhhlawh thli leh a bawlhhlawha hi a luanglut hnem si a, chu lovah thlai venna damdawi (pesticides) leh chemical fertilizers te hi hmang uar lo ta bawk ila. Sangha tura hrai, bomb (gelatin), nghafuanven leh electric generator hmanga man te hi sim ta bawk ila chuan kan luia len, lenkhang leh nghakuai hmanga sangha mana eizawngtute tan a lawmawm ngawt ang. Tin, len kan deng emaw, hawlhrawk kan hawlh emaw, lenkhang kan zar a nih pawhin sangha te/no hi chu chhuah zel ila, a rai lai phei chu chhuah ngei ngei tur a ni.

Lui luang laia thilnung awmphung (lotic ecosystems) leh tui che lo (dil) ang chi a thilnung awmphung (lentic ecosystems) inan loh dan te hi zir chiang ila, a humhalh dan ngaihtuah pawh a awl phah ang. Khuarel thil (natural system) zir chiang lova leilung dan (natural law) bawhpelha kal hi ram suasam chhiatna a ni tih hria ila. Khuarel thil hi a nihphung tur anga mihringte’n kan enkawl hian kan tan bawk a ni a. Kan ram lui leh dila sangha tui bik tak kan neih te hi inthlapung chak em em an ni a, kan mamawh anga duhamna nei lova man dan pangngaia kan man chuan man rem an har viau zawkin a rinawm tlat a ni. Tin, kan tuikhur neihte pawh hi a hnar lam leh an ruahtui dawnthleng kan venhima kan tihbawlhhlawh loh hi a pawimawh tih i hre bawk ang u.

Mizoramah hian rannung thahna hlo hi a lo lut ve nasa tawh em em a, heng tûrte hi a tam zawk chu lo lama thlai venna atan kan hmang a. A thente erawh chu in lamah thosi, sazu leh rannung dang thahnante pawh kan hmang bawk awm e. Heng rannung thahna hlo kan hmanlar hovah hian cypermethrin leh malathion telna kan hmang tam ber a, endosulfan (e.g. Thionex, Thiodan, etc.) telna hlo pawh kan hmang uar phian bawk. Tin, chlorpyrifos, DDT leh BHC (‘hexachlorcyclohexane’ a hming thar) te pawh kan hmang thin a.

Kan hriat atana pawimawh tak chu rannung thahna hlo te hi chi hnih - organochlorine leh organophosphorus a awm a. Organochlorine (e.g. DDT, BHC, endosulfan, lindane, chlordane, etc.) te hi tûr chak tak leh hlauhawm rei chi (persistent organic pollutants) a ni. Nungchate hrainan phei chuan hman chi loh tak a ni. DDT phei chu agriculture lama hman khap tlat tawh a ni nghe nghe. Organophosphorus ve thungah chuan malathion leh chlorpyrifos te hi hman lar an ni a. Heng te hi tuiah engemawchen an zawp (soluble) theih avangin an hlauhawm hle bawk. Chakai emaw, kaikuang emaw, sangha emaw man nana hetiang thil kan hman hian ei atan an himlo nghal tih hriat a tha a, hetiang chemical-te hi chhumhlum theih an ni lo a ni. Heng thlai venna damdawi (pesticides) hrang hrang hian kan lui, dil leh tuikhur te hi an tibawlhhlawh (pollute) thei tih i hre reng bawk ang u.

Awle, rannung thahna hlo leh thlai venna damawi chi hrang hrang hlauhawm dan kan tarlang nial nual a, sawi tawh angin hetiang hlo telna kan ei leh ina a awm hian kan thau-ah a zawp (fat soluble) thei tih kan hriat a tha a, ek chhuah emaw, zun chhuah emaw mai thei an nih tawh loh avangin natna chi hrang hrang mihring leh nungcha dangte taksa-ah a thlen thei a ni. Chuvang chuan ram leh hnam leh keimahni taksa ngei pawh kan hmangaih a nih chuan luia nungchate man nana tur hman te, bomb (gelatin) hman te leh electric generator hman ang chi zawng zawng hi i bansan tawh ang u.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment