Monday, June 15, 2009

JF-a Thinlaiah a Hlui Lo

¢ Mafaa Hauhnar

Kan sikul kai laia Thawhtannî kan sawi thin dan angin ka tan chuan “June ni 7” hi chu “Ni sakei” a ni hrim mai. Kumina he nî a lo herchhuah leh pawh hian thu leh hla lama min hringtu (ka “hippocrene”) JF Laldailova (1925 - 1979) thih champha vawi 30-na leh tisa lama min hringtu (ka “biological father”) H.Lalsanglûra (1944 -2004) thih champha vawi 5-na a ni a. A thuahhniha “Pâ” ka sûnna nî a nih avangin ka lung a chhe thar a, ka mittui a hnai a ni.

He hun remchang hi chuhin, “Zoram mipuite’na ‘Mizo Shakespeare-a’ tia an hrilhfâk, mi bâk sâwna Zotawng thiam leh mi bâk chhama Sâptawng thiam, Zofate thinlunga tawng duhtuina chi tuh tiaktu JF Laldailova kha tu nge maw a lo nih chiah le?” tih zawhna hi han chhawpchhuah ka duh a ni. He zawhna chhâng tur hian a lo berah lehkhabu chhah tha tak pakhat chu chhuah a ngai hial ngei ang (Hei hi hmân atanga ka hmachhawp, ka la hlenchhuah theih chiah loh a ni. Amah kha ka hmu ve hman chiah lo va, hmu pawh ni ila ka hmu tih ka hre phâk ve lo va; amaherawh chu, a thu leh hla leh mi hrang hrang ka kawm kual atangin a chanchin hre ber pâwlah chuan ka inngai ve thla rawk a). Chuvangin a lâwn thei ang berin Pu JF-a nihna thenkhat ka han phawrh chauh dâwn a ni.

Letlingtu themthiam tâwpthang a ni:
Khawvel literature-a classic tling phâk, Mizo thu leh hla tihausatu Shakespeare-a lemchan: Hamlet, Romeo & Juliet, Othello te, R L Stevenson-a “Dr. Jekyll and Mr. Hyde” te, Charles Dickens-a “A Christmas Carol” te, Alexander Dumas Jr.-a “Camille” te, Marie Corelli “Thelma” te, Howard Pyle-a “Robin Hood” te leh lehkhabu dang za chuang tehmeuh a letling a. Mipui mimirina kan ngainat theih turin a han bâwl phuan a, letling satliah pawh ni lovin a her rem (transmute) a, kan hriatthiam theih turin a hrilhfiah pah zel a ni ber. “Hetiang tak hian Zotawng hi a lo mawi thei a ni maw?” tih hial turin a rawn chhepchhuak ta thin a ni. Kan thu thiam L.Keivom phei chuan, “Hamlet a lehlin te hi Shakespeare-a ‘original’ ai pawhin a ngaihnawmin a ril zâwk a, Mizo literature-in a tawng sânna ber niin ka hria,” a ti hial reng a ni.

A lehkhabu lehlin a enga pawh mai hi han bêlchet la, “Lehlin kawngah kher kher hi chuan a bân vei lam han el phâk tur pawh kan inhmu zo dawn em ni?” i ti ve rum rum ang. Hetiang taka lehlin hmanga Mizo literature chawi kângtu a nih avang hian Roman Katholik-ina Jerusalem Bible (Thuthlung Thar) an lehlintir te, William Shakespeare-a “Julius Caesar” a lehlin leh lehkhabu rotling tak tak sawm chuang bakah, Romani hla “|hâl awiin leltepa'n lênbuang a nghâk” tih te, “|ahlai nî kâwlkûng zamual a liam thei lo” tih te leh hla dang paruk vêl a letling ngei tih kan hriat si chhuah lohva a bothlau tâ hi pamhmai i ti ve ngawt ang.

Criticism hmahruaitu ropui chungchuang a ni:
Kan Mizo Bible leh Kristian Hla Bu-ina kan Zotawng a tihkhawloh nasatzia a hmuh khan a mita lung phûm ang maiin a ngaimawh a. Amah ngaisangtu zahve vêlin an huat phah dawn tih hrereng mah se a lawmman chu a hnam pum hian kan la têl dawn tih a rin avangin huaisen takin chanchinbu hrang hrang: Zoram Thupuan, Romei, Zawlbûk, etc. leh a Thu Ngaihnawm Bu-a “Zirlaite Huang” leh “Bible Section”-ah te a han sawisel ta phiar phiar mai a. A rin lâwk ang ngeiin mi langsâr tak takin kil tin atangin an sîk rawn ta lai lai a. “Literary debate” ropui tak tak a cho chhuak a. A then phei chuan an thu inchuh laia thiam chan tum chuang lovin ama mimal nun te thlenga ûmzuiin, a lawina kohhran te pawh an bei duh ta zel a. A hnampui tam tak lakah a hnawn phahin, a tuitlâk loh phah a ni. Chutah chuan hnual mai lovin bu hranin “Bible Thlirna” bu 10 lai a chhuah leh a. Tai pâwng pâwngin hnial hlawm mah se a thu leh hla tam tak chu an benga rawngah an thun a, vawiina kan bible leh hla bu pawh hian nasa takin a changkân phah.

Mipui mimir pawhin an hlut hle a ni ang, kan miril Vanneihtluanga pawhin, “Pastor malsawm bânphar phâk piah lama zu hmun thlenga Mizo Bible min keutirtu chu eng dang ni lovin JF Laldailova bible faksêlna bute kha an ni,” a ti mauh mai. A hun tâwp dawn hnaih, a kutchhuak hnuhnung bera zirlaite tana a thurochhiahah pawh, “Jan. ni 12, 1979-a ka cancer vei thu ka hriatchhuah ve leh chuan thil tum pakhat ka nei a. Chu thiltum chu, ‘kum 1 emaw tal thuziak thei tura ka la dam zui theih vaih chuan ka hmingchhiat zui dân tur pawh dâwn chang tawh lovin kan Zosâp leh an kaihhruaiho te’na Lusei tawng min lo tihchhiatsak vek dân hi, ka eizawnna kawnga ka thahnemngaih tluka nasa-a thahnemngaiin ka puang phiar phiar tawh mai ang,’ tih hi a ni,” tiin a la ziak ta fan fan a; mahse, he a “article” ngei ngei pawh hi a ziak zo hman ta lo a ni. Hei bakah hian Naupang zirlaibu-a thu chuang dik lo tak tak chu thur chhuakin a dik zâwk a tarlang a, Revd. Liangkhaia lehkhabu “Arsi Chanchin” a thlirna Sâptawnga a ziah “A Science Literature Review” tih te kha Mizo lehkhabu review-ah chuan a hmasa pawl chu a ni ngei ang. Zotawng hmakhawngai hlum dawn a nih avang khan a duhtuiin a duh fîr hle a. Silchara cancer damdawi ina harsa taka a awm laia amah kan nana pawisa leh lehkha thawntute (PL Liandinga leh VZ Kaia te thianzaho hi an ni tain ka hria) hnenah pawh lawmthu sawi pahin an tawngkauchheh dik lo a hrilh tel hrâm a ni awm e. A lutuk kai lek lek khawpin Zotawng kha a ‘hmangaih’ a ni ber e.

Editor Chhuanawm filawr a ni:
Chanchinbu hrang hrang: Hunthar, Zoram Thupuan, Thu leh hla, Tunlai te a enkawl khan khawvel chanchinthar ngaihnawm tak tak kha, radio leh chanchinbu atanga la khâwmin Sâptawng kawikhat pawh hre lo nu mâwl pa mâwl tan pawha hriat thiam theih turin a chhuah thin a; Zoram mipuite chu a thlêkna lam apiangah an âwn dial dial a ni ber. Chhiartute bengverh zawng leh an hriatna tizau tur chi kha a hre hneh hle. |awngkauchheh, “grammar” leh “punctuation”ah te pawh a fet peih hle mai a. A Sâptawng lehkhabu hlui ka kawlhovah pawh an “grammar” leh “punctuation” hman dik loh te hi a thai bak chek chuk a. Chanchinbu dangho thu chhut dik loh fiamthu thawh nana chhuahchhâwn chîng “Readers’ Digest” te lai lai pawh a zuah chuang lo. Dictionary angreng “Regret’s Thesaurus” te hial lo siamtute pawh thurâwn a zu pe erh a. Thu leh hla zawnga Sâpho chhuantawlawl King James Version Bible-ah te hian hmun hnihah grammar dik lo a awm a ti a; mahse, hei chu “A lo dik leh zawk e,” ti hial khawpa thil chîk peih leh dilchhût a ni.

Lexicographer tha eltiang a ni:
Zofate zingah JF-a dictionary kan tih mai (English to Mizo dictionary) râwn lova “high school” palchhuak chu kan tam lo khawp ang. Mithiam rual zingah pawh Sâptawng thumala inhnialna a chhuah chuan, “JF-a’n engtin nge a tih?” tiin min thelhtu atan kan ruai âwl lo mai a nih hi. Kei ngei pawhin lehlin hna ka khawih changa a awmzia ka hriat thovah pawh, a lehna tur tawngkam tak ka hriat fuh fak loh apiang hian JF-a hi ka han keu va ka duh ang tak hian a lo dah thlap zel, a chang phei chuan ka beisei aia tha tha hian a lo dah thin. He a dictionary hi a kimchang thei ang bera buatsaih a duh hle a, thumal zawng zawng entirna hmanga hrilhfiahna (sentence) nen thlapa dah a duh tehlul nen khâwl lama kan la hnufual êm avangin chutianga chhaha a siam chuan press-a an lehkha tanna khâwlin a tan phâk dawn lo tih a hrechhuak a, thumal tam tak a lo telh tawh leh entirna “sentence” a lo dah tawh zawng zawng chu a suat leh ta ringawt a, a sawifiahnaah pawh tawngkam a renchem ta mai a ni. Heti taka “information” leh “technology” lama kan sân tawh hnu pawh hian dictionary siamah chuan a zak bâl buan tlâk pawh ka la awm bar lo chu a nih hi.

“English to Mizo dictionary” bâkah “Mizo to English dictionary” chhenfâkawm tak a buatsaih bawk a. Mite’n “Pu Buanga Dictionary-ah hian Mizo tawng chu a kim biai,” an tih thâwm a hriat chuan a titlawmngai ta tlat mai a. “Pu Buanga Dictionary-ah hian Mizo tawngkauchheh leh thumal sînghnih vêl awmin ka chhut chhuak a, chuta tel lo chu ka dam loh thla li chhung khan ka ngaihtuah ta tak tak a, nuai khat a tling emaw ka ti zet a, sîngruk vêl a lo ni,” a ti. A ngaihtuah chhuah apiang chu kawnga a kal lai te, inlêng a kawm lai te, bus-a a chuan lai te, mi titi leh inhau thâwm atang te’n a lehkha hmuh remchan apiangah ‘cigarette’ bâwm ruakah te, a fate ‘note’ bu hnungah te, ‘stencil’ tuamna kâwmah te a chhinchhiahin a hrilhfiahna a ziak zel a. He’ngte hi a duhthâlin a phuah khawm hman lo. Tlaikhaw hnuah kimchang lo takin kum 1993 khan Lalfima’n a chhuah a, tunhnai maiah khan chhuah nawn a ni leh ta a ni.

Tuna a duan chhaichhinna ka kawl nena ka han khaikhin ngawt pawh hian a kimchang lova an telh leh an telh hmaih hrim hrim ka hmu hnem ngang mai. Pu Buanga Dictionary-a tel lo bâkah, Pu Buanga’na a sawifiah dan dikhlel te pawh a hma tel zel a ni. He’ng avang hian tam takina Zofate zingah chuan Mizo tawng leh Sâptawng thiam ber a ni an ti te hi chhan nei lova fak-ar-êk an ni lo tih chu a chiang reng mai. Hei hi pawm harsa i ti a nih chuan Churachanpur nula Ethel L. Zari hnena lehkha a thawn lâkkhawm “JF-a Love Letters” tih bu hi ngunthlûk takin han chhiar la, JF-a’na duhtâwka Sâptawng leh Zotawng a lo hleuh khum hnuah che chuan he’ng mite lamah hian i tang ve mai thei a nia.

Poetry lama mi duai lo tak a ni:
Poetry lama a kuthnu hmuh tur awm rai tawh lo mah se, ‘poet’ ropui biru a ni kan ti lo thei lo vang. Thu-ah hian ‘poetry’ a awm thei a ni tih ngaihdan a nei a, chuvangin a thuchheh reng reng, a vuak, a thlûk, a kah danah te a dak thlarh mai a, a thuchheh hi a inchhawk nghuat nghuat a ni ber e. Chhiar a hahdamthlak bik hliah hliah thin. A thute hi ‘poetic prose’ a tling a ni. St Placid’s school-a a kal laiin poetry inphuahsiakah pawh pakhatna a ni a, an zirtirtu French Canadian-ho chuan a thiam êm avangin ama irâwm chhuak a nih an ring lo hial a, “Mi thiam phuah sa i ‘copy’ chhâwng a ni lo maw?” an ti phah a ni. Poona Hospital-a TB natna avanga a nâkruh 9 paiha an enkawl laia “nurse”-ho a phuah fiamna te kha a hmute chuan English major poet-ho aia a theuneu bîkna a awm lo, an ti thlâwt. Tuna kan hmu theih chin chu poetry pangngai pahnih pathum a phuah bâkah Saptawnga fiamthu hla “limericks” a phuah leh “quartains” (tlar-li-zai?) a phuah thenkhat hi a ni deuh ta tlawng a. Hamlet, Romeo & Juliet leh Othello tih angrenga a hlachâng zeh leh Mizo hla Saptawnga a lehlinte hi han bêlchiang la, ‘poet’ tan lo chuan hetianga keuh ngaihna hi a awm lo tih i hre thei ang. St Placid’s school-a a luh hmaa an “khawnvartui tin” a phuahna, JF-a û, hman ni lawka min peih lohsan ta L.Biaktluanga’na min hrilh te hi han en teh mah, a neu lo teh a nia:

“Khawnvâr tin ropuiah,
Lalnu ropui a chuang e,
Khawnvâr ropui; tin ropui!
Hemi chhin nan a ni maw?
Ka lungawi ngei e!
Ka pa siam sa chhiarthlang âr leilâwn sângah,
Liantê-a û Laltê-a ka zai veng veng,”

Kum 10 pawh la tling lo kamchhuak atan chuan a zahpuiawm loh lutuk a, a zahpuiawm lek lek zâwk. Heta “Liantê-a” a tih hi a chhang chiah, tun June ni 2-a mual liam ta, Mizo rimawi chi hrang hrang a tum thiam avanga India President-ina Sangeet Natak Akademi Award a pêk hial J. Lalhluna kha a ni.

A then pawh kan la sawi hman hma-in kan hmun neihin a dâwl leh dâwn lo dêr a, a tlâng ka’n tlip tawh mai ang e.

Thih hun hre lo ber a ni:
A hnam pumina kan la mamawh vânglai tak, a “Mizo to English dictionary” pawh a phuahkhawm felfai hma, "Antony & Cleopatra" Shakespeare-a ziah a lehlin mêk lai leh “Kei pawhin kum hnih tal chu la dam zui ka tum ang a, kan Kristian Hla Bu-a Mizo tawng dik lo 2,000 vel leh kan Bible-a chutiang thil bawk 12,000 vel hi a ngaih-mawhawm zual chauh tal ka han tarlang ang a, thangthar Mizo hian tu nge an thiam ang kan la hre mai ang,” ti a lehkhathawna a ziah atanga thla li tling lovah cancer vangin mual a liam ta mai a. Thih hun a hre lo thlâwt a ni. James Lian Mawia tihdan takah a thi ringawt chu a ti-ho ka ti kher mai. Mizo hnam tan vanduaina chingchihlîp leh runthlâk a ni.

‘Ti khan June ni 7, 1979 Ninga tûk dar 5:55-ah kum 54 a lo khawsak tawhna a lei in chu thiah a ni a. Hun rei tak chhung khua a khen a, sikul thenkhat phei chu an khâr hman hial tawh hnu leh, Kohhran te’na Pathian hnena ruahtui dila tawngtai rualna hun an hman laih laih tawh hnu-ah, hemi tûk hian ruahpui vanâwn a sûr a. Kan kûngpui miril JF-a vui nî meuh chuan vân pawhin a lusûn mittui a chelh zo lo a ni ber. Sûnna dârkhuang leh khawpui rî inchhâwn kârah Zofate lungngaihna mittui leh malsawmna ruahtui chu a inluan fin nuaih a. A chenna in leh thlanmual inkara pawndum sina intlar chhuah tum zirlaite a tihrilhhai hle. Hemi ni hian tualchuak chanchinbu tin tih theihin JF-a sunna thu an chuah uaih uaih a; All india Radio Aizawl Station pawhin a pualin ‘special program’ an buatsaih hial. Ruahsur hnuaia amah thlahliamtu an thahnem hle. Chief Minister Brig.T. Sailo hovin sawrkar mi lian leh lawk tak tak te, pawl hrang hrang aiawh hruaitu hlun leh un pui pui te chuan tlai lam dar 3-ah Tlangnuam thlanmualah ui takin an thlah liam a ni ta a nih kha!

Related Posts :



No comments:

Post a Comment