Thursday, March 5, 2009

Thinrimna hrinchhuah lemziak

¢ Lalhruaitluanga Chawngte

Oil painting, a dung ft 5, a vang ft 3, meialh leh mihring thlabar lem chuanna a ni a, a lemziaka mite ang bawkin a ziaktu pawh a thlabar.
"Ka thinrim inpuanna a ni, ka ziah lai pawhin ka thin a rim a, ka thlabar a, ka mittui pawh a tla \hin," tiin a ziaktu Tlangrokhuma chuan a sawi.





Tuna Dawrpui Pastor Quarters hnungah hian Zanenga in a awm a, MNF-ho inhmuhkhawmna hmun pakhat, office ang renga an neih a ni. Chu in, Assam type chhawng thuma sang chu Zawlkhawpuiin senmei a chan ni khan a kangral vek! Kha in kha bomb den hmasak ber nia sawina a awm; finfiah erawh a ni lo.
"Ram a buai dawn vang khan ka pa khan Vanbawngah min dah a, chuvang chuan kan in pawh a ruak a, tumah an awm lo. Kan in chu a chhe sawm vek a, kan in kha bomb den hmasak ber niin an sawi thin a, kan chhungkua ni lo, midang pawhin an sawi thin," tiin Zanenga fanu Tawnengi chuan a sawi.
Hetih lai hian khatih laia MNF sipaite chuan jet-fighter khan Tuikhuahtlang lam a bei hmasa niin an hre thung. Ramhnuai sorkara defence minister leh army chief nihna chelhkawp thin R Zamawia chuan hemi chungchang hi sawiin, "A den hmasak ber chu chiang faka hriat a har ang a, mahse, keiniho kha Tuikhuahtlanga tankhawh kan ni a, Tuikhuahtlang kha an rawn bei hmasa ni chuan kan sawi thin," a ti.
March ni 5, 1966-a thil thleng buaipuia zirchiangtu Dr JV Hluna chuan Aizawlah bomb vanga thi mi 13 an awm niin a sawi.
"13-ah kan ngai, kan hriat theih chinah chuan mi 13 an thi a, hliam tuar erawh an tam tih bakin sawi a har, a zat a hriat theih loh. Tuikhuahtlang, Saron Veng, Khatla leh Dawrpui hi a tuar nasa an ni," a ti.
Aizawl bakah Hnahlan, Khawzawl, Tlabung leh Sangau te pawh jet fighter hmanga beih an ni.
Japan-ho chuan atom bomb hmanga beih an tawh ni, August ni 6 chu Peace Day tiin vawiin thlengin an hmang thin a, Taiwan-ah pawh February ni 28, 1947-a thil thleng - Chiangkai Sekh-a sipaite'n Taiwan mipui 15000 an thah ni chu National Unity Day tiin urhsun takin an hmang thin. US pawhin 9/11 tiin terrorist-te beih an tawh champha an hmang thin. Mizoramah pawh 2008-ah khan Mizoramin thlawhna hmanga beih a tawh ni hi Zoram Ni tia hman a ni.
District Council hun lai khan Zoram Ni tih hi a awm a, hun engemaw lai atang khan hman a ni ta lo thung. Bomb hmanga Zoram beih a nihzia hriatrengna hun hman rawttu te'n Zoram Ni tih hming kha a hmingah an thlang a, Zoram Ni chu Zofate'n hnama harhtharna an neih theihna ni atana infuihthar ni atan hman a ni ta a ni.

Thawnthu hlui chu min hrilh rawh
MNF an indin a, an thil tum lian ber chu Zoram Zalenna a ni. March ni 1-ah independence an puang a, India sipaite nen an inkap ta a nih kha.
March ni 3-ah chuan Aizawl hmun pawimawh chu MNF lam hian an la deuh vek tawh. Tuikhuahtlangah (tuna All India Radio hmun vel) bu khuarin Lammual vela Assam Rifles an bei a, Assam Rifles-ho an hual bet ta. An tui lakna danchaha, inpek tir an tum a ni.
A tuk zing khawvar tirh atangin mike hmanga auvin AR-te chu inpe turin an thlem a, an thlem thluk mai pawh an inring nghe nghe.
March ni 5, Inrinni a lo herchhuak a, AR-ho chu an la inpe lo a nih chuan luhchhuah an tum. Uar lehzuala bei turin an inruahman a, mahse, chumi ni chu Zawlkhawpui senmei chan ni a ni ta thung!
Tukthuan eikhawm velah jet fighter pali a rawn thlawk a, bomb leh an hmanraw neih that ber ber hmangin MNF sipaite mai ni lo, Mizo mipuite chu an bei ta a ni. Hetih laia MNF lama defence minister R Zamawia chuan thlawhna pali a rawn thlawk a, an kual vawi hnihnaah Aizawl an kap tan niin a sawi.
Jet fighter-te chu pahnih pahnihin an inkawp a, an han vir kual vel a, pahnihin duhtawka an beih hnuah a dang pahnihin an thual leh thin niin a sawi a ni.
"An fighter laipui puakrang (Machine Canon) kahin 'tawt-tawt-tawt' a tih zawh veleh lei lama a mu puak chhawngin 'dut-dut-dut' tiin a lo chhawn ve lehnghal zat a. Kan khu rum rum mai a ni," tiin "Zofate Zinkawngah (Zalenna mei a mit tur a ni lo)" tihah R Zamawia hian thlawhnain an beih dan hi a ziak a ni.
Bomb an thlak hun chiah hi hriat mai theih a ni lo, R Zamawia chuan, "An kual vawi hnihna nge vawi thumna ka hre thei ta lo..." tia sawiin, bomb lian deuh tak jet fighter chuan a thlak ta niin a sawi. Pakhat chuan Circuit House a deng a, a chim nghal rup. A lah zui nghal bawk.
Hemi ni hian Khatla lam an kap nghal a, Khatla Bazar phei te chu a alh ta duai duai mai. Armed Veng leh Republic Veng te pawh an kap a, a tukah chuan tlai lamah Dawrpui phei lam an bei a, Assam Rifles-hovin an hal alh duai duai ta mai a ni.
Zawlkhawpui senmei chan ni chuan mipui an khur a, a pui a nawiin sahimna zawngin an biru rawk rawk hlawm. Aizawl chhim lama chengte chu Reiek leh Sialsuk tlang dung lamah an tlanchhe deuh ber a, a then phei chu an thleng hla hle.
Bungkawn (Khatla bul) naupang pakhat Rinpuii chuan hemi ni hian engkim mai an hlau niin a sawi. A tirah chuan Bungkawn tuikhur vengah an biru hlawm a, tlang phenah an tawm a ni awm e. Mahse, jet fighter an han che tak tak mai chu engmah khan a lo phen zo lova, Reiek lam panin an tlanchhe ta nguah nguah mai a ni.
"Tlang phenah kan han chawl a, mahse, a thenin 'sipaiin enkuaina an nei a, tlang paw'n a dal thei lo' an rawn ti a, kan tlanchhe zel a," tia sawiin, "Khang lai kha chu a va han retheih thlak tak. Ramhnuaiah kan inzui duah duah a, a thenin nau an lo vei a, a then an lo tap bawk. Vawi khat chu kalkawngah hian bawng thi ruang hi a lo tlu ngut mai a, riltam huna eiah tiin pahovin an hlep a, a inzat theuhvin kan han insem ngawt a, eina hun lah a awm si lo," a ti bawk.
Jet fighter hmanga Aizawl beih a nih tum hian mi engzat chiah nge thi hriat theih a ni lo a, he thil thleng chungchanga research lo ti tawh Dr JV Hluna chuan hriat theih chinah Aizawlah mi 13 an thi niin a sawi.
Bomb hmanga Aizawl beih a nih laia kum 14-mi Dr Laltanpuii chuan MZP Chanchinbu 1980 September issue-ah 'Zawlkhawpui senmei a chan ni kha' tih a ziak a, heta a thil sawi hian Zawlkhawpui senmei chan nia Zawlkhawpui rum dan a sawifiah mai awm e:
"Chung lam atangin fighter chak zet mai chuan Aizawl a rawn thleng chho ta a. Vawi engemaw zat min han thlawh hual hnu chuan dimdawina awm hlek lovin volunteer-ho awmna nia an rin rin chu bomb nen, puakrang nen Aizawl khawpui chu a rawn phuh ta uai uai mai a. Mitin mai chu hlau leh thlabarin, sahimna an chuh ta a. Kei pawh chu thih teuhna tak takah vawi tam tak ka awm a," a ti.
Dr JV Hluna pawhin: "March ni 5, 1966, jet fighter-in bomb hmang meuha Aizawl a beih ni chuan Mizote khawpui ber, kan Jerusalem hi luahtu awm lovin a ram asin! Meivapah a chang a, rukru leh suamhmangte pukah zuk chang hman a! Zoram pum hi kan thla a bar a nih kha. A hnuah khaw dang dangte bomb lehin khaw hal leh 'grouping' te a thleng a, kum 20 chhung rambuaia kan awm chhungin ni thleng rapthlak tak tak a tam mai. Mahse, a rapthlak ber chu March ni 5, 1966 kha a ni awm e. Chu ni chu kan theihnghilh ang maw!!" tiin Zawlkhawpui senmei chan ni hi a sawi.
A mak a na!
Zalenna puangtu MNF volunteer-te kha an vaiin mi 2000 an ni a, E Pakistan-a training nei mi 200 niin, a tam zawk fe chu training pawh nei lo an ni. Hei hi India-in a hria.
Ralthuam pawh an nei chau hle; March ni 1-a MNF-in Lunglei leh Champhaia sipai ta an man khawmte nen veka an ralthuam neih zat India-in a hriat dan chu - 303 Rifles 600, Light Machine Gun 20, Sten Guns 75, Carbines 25, Revolvers / Pistols 30 leh tualchhuak silai leh hmanraw chi hrang hrang 1500 vel a ni.
Hemi chungchang hi sawiin Dr JV Hluna chuan, "MNF zat an hria a, an ralthuam neih zat an hria. Training nei zat pawh an hria. Sipai camp hualtu MNF zat te pawh an hual ber sipai te'n, 'Training nei lo, ralthuam nei lo, hlauhawm lo,' tiin an sawi. Tuichawi tura an chhuak ngam lo pawh Dakota thlawhnain tui a thlak a, chutih laiin anmahni chhan turin 61 Mauntain Brigade chu Lt.Gen.Saghat Singh-a hovin thim nguk khawpa tamin Mizoram an pan a, March ni 7-ah Aizawl an lut mai dawn tih an chiang reng tawh. Chutiang a nih laiin engatinge an ralthuam neih that ber jet fighter hmanga min rawn bomb tak le? India ram hmun dang khawiah mah an hmang ve si lo," a ti.
R Zamawia pawhin ralthuam an neih chhiatzia sawiin, India sipaite tihthaih nan tuizem chhungah halpuah te an hal thin tih a sawi a, silaimu ren turin an inchah nasa tih a sawi bawk.
"Tlangval rual kalkhawm kha kan ni a, a tam zawk chu training pawh nei lo, silaimu thun leh kahpuah thiam kha kan ni mai a, fimkhur tur leh silaimu ren turin kan inchah nasa khawp mai. Khatiangin India kha an rawn thawkrip ang tih kan ngaihtuah pha lo," a ti.
"India khan min tiduhdah khawp mai; Mizoram mipuite kha a khua leh tuiah a ngai lo tihna a ni. Mihring min duh lo a, kan ram erawh an duh tihna a ni maiin ka hria," a ti bawk.
R Zamawia chuan khatiang dinhmunah khan anni (hnam sipai) lam chu hlau thei dinhmunah pawh an ding lo a, tin, hlauh nachang pawh an hre lo ni bera a hriat thu a sawi.
"Indo lai a ni a, ral kap turin kan inring a, chutih laiin kan rin loh deuh maiin thlawhna hmangin min rawn bei ta mai a. Keini - anmahni kaptu mai duhtawk lovin mipui lawm hawiin bomb leh silai an rawn lek zuai zuai mai a, khatiang boruakah kha chuan rilru-ah thahnemngaihna leh thinurna lam a awm duh zawk a, hlauh lam pawh kan naute khan an ngaihtuah chang lovin ka hria," tiin Zozam Weekly a hrilh a ni.
"Pathianin min hum a, mak tak maiin kan him leh mai thin a, bomb leh thlawhna hmanga min rawn beih pawh khan mak tak maiin kan him leh mai thin. Amaherawhchu, nunau tawrhna kha kan rilru-ah a lian khawp mai a, nunau thlabar kha kan ngaihtuah em em a ni," a ti bawk.
Mihring tawrhna chu thuhran ni se, sum leh pai lamah pawh March ni 5-a Zoram tuarna avang khan chhiatna a thleng nasa hle.
Sumdawng hausa hmasa P&Sons te chu motor 10-a inekbengin Zawlkhawpui senmei chan ni khan an tlanchhia a, an neih sum tam tak leh ro engemaw zat an chan. Bank te a la awm loh avangin chu'ng lai chuan pawisa pawh chhungtinin mahni inah an kawl mai a, P&Sons te pawhin an inah an kawl mai.
An tlanchhe tur khan, a theih ang angin an pawisate kha hum an tum a, cheng 100 note chin chauh buara-ah khungin Durtlang lam panin an tlanpui ta a ni. Heta Rs 100 note hi an han chhiar a, cheng nuai 27 a ni! Chutih hun lai chuan lecturer-in Rs 350 vel an hlawh a, high school headmaster-in Rs 250 vel an hlawh. Chutiang hunah chuan P&Sons te chuan Rs 100 note ringawt pawh cheng nuai 27 an lo nei hman a nih chu.
P&Sons te hi petrol dealer an ni a, petrol pump te a la awm loh avangin barrel-in an khawl mai a, chu pawh chu a kangral vek! An in leh hmunhma te nen.
Sum leh pai chan nasatu dang pakhat chu Ngur Chhawna a ni. Cinema Hall a nei a, radio dawr, zoramah pakhatna, a hawng bawk.Chung chu khami niah khan a chhe vek!
Ngur Chhawna hi Royal Govt. of Bhutan-ah Chief Signal Officer a ni thin a, Bhutan sorkarah communication lama an hotu ber a ni thin tihna a nih chu. A pension hnuah Bhutan sorkar hnuaia a thawh laia a sum leh pai khawlkhawm sa zawng zawng nen a lo haw a, mahni rama sumdawnna lam beih a tum a ni.
Vai kut atangin Krishna Talkies a leichhawng a, a tuaihnum a, cinema entute thutna tur thlengin a chei tha. Mahse, Zawlkhawpui senmei chan ni khan chu cinema hall chu a chhe vek! Projector thar te, big screen ilo bakah, a hall chhunga seat awm te pawh an ruchhuak vek! Sipai leh Lane nuhovin heng hi an ru nia hriat a ni.
Radio dawr a siam a, a thar a zawrh bakah a chhia a siam bawk. Bul a tan fel hman awrh, radio thar a lo thleng hlim hlawt tihah Zawlkhawpui chu senmei a chang ta mai si a, a dawr pawh an kap chia a, a chung a awm zawng zawng an rawk fai vek.
Ngur Chhawna hi Bhutan-a a awm lai chuan a lal hle; doctor-in bawnghnute a chawh pawhin Bhutan lalin bawngpui leh a enkawltu a tir nghal thin. Chutiang dinhmuna hun engemaw chen a awm chhung chuan a theih ang angin a inkhawl a, mahni ramah ngei sumdawnna bultan tumin a rawn haw a ni. A neih zawng zawng a seng a, mahse, bul a tan chauh tihah a duhthusam chu a kangral ta vek a nih chu.
Bhutan sorkar hnuaiah inbiakpawhna lam hotu hna hun engemaw chen a lo thawh tawh avangin India sipaite paw'n an mitmei reng a, MNF tan mi tangkai a ni thei ang tih an rin vang a ni. A in leh a sumdawnna a chhiatvek vanga rilru na taka a awm laiin India sipaite'n an man a, Naogong jail-ah te pawh hun engemaw chen a tang nghe nghe.
Zangnadawmna te a dil ve thin a, mahse, engmah a hmu lo. Remna siam a nih hnuah MNF an sorkar a, chu sorkar hnenah pawh chuan Ngur Chhawna chuan zangnadawmna a dil leh. Mahse, a hmu lo.
Buangthanga te chhungkua pawh hetih laia sumdawng hlawhtling an ni a, P&Sons leh Ngur Chhawna te nen hian an inkungkaih tha hle nghe nghe.

March 5, 1966 tuartu Museum
Mizo hun tawng zinga rapthlak ber pakhat chu March ni 5, 1966-a bomb hmanga Aizawl beih kha a ni. Khami thlaa nunna, sum leh pai leh in leh lo chante kha chu mimal tawrhna a ni zawk mah a, a tuartu bik awm lova hnamin a tawrh dan chu pawi tak a ni.
"Buai avang khan engmah dahthat atana han dap khawm tur pawh a awm mumal lo a, a tam ber chu Burma atanga kan lakluh leh siam chawpte a ni. Siamchawp hi chu a tak a ang thei chiah lo a, a siamtute pawhin an uluk lo deuh," tiin museum enkawltu pakhat chuan a sawi.
Kha Aizawl khawpui meivap a chan ni kha Mizo thil hlui zawngtute tan chuan thil ngei awm tawp a ni. Lehkhabu leh chanchinbu hlui zawngtute chuan an in kangah a kang ral tih chu chhanna an dawn a ni a; thenkhat chuan mihring nunna a pawimawh ber tiin an thil neihte chu an tlanchhiatsan a, engtin nge a awmzui tak pawh an hre lo niin an sawi bawk.
Aizawl khawpum chu a kang a ni mai a, him tawk phei chu an awm tehmeuh mai, mahse, Mizo hnamin a roh tur thil thenkhat chu hmuh tur awm tawh lovin a bo hlen ta a ni.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment