Friday, August 26, 2011

MIZO LUNGPHUN HLUI TE HI

Tunhnaiah Mizoram
khawchhak lama Vangchhia khaw daia hmanlai lungphun tam tak awmkhawmna ‘Kawtchhuah Ropui’ an tih mai chu Archaeological Survey of India (ASI) te’n hmun pawimawh leh humhalh ngai (Site of National Importance) atan a puang a. A lawmawm hle a ni. Heng bakah hian Mizoram sorkar pawhin 2001 khan ‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Act, 2001’ chu a lo pass tawh a, chumi hmang chuan ‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological Sites and Remains rules, 2003’ chu hman a ni ta. He Rules hmang hian Mizoram chhunga hmanlai thil hlui leh historical places engemaw zat chu humhalh a ni ta a ni.
Tunhnaiah Archaeological Survey of India (ASI) te’n Vangchhia-a lungphun an humhalh tur pawh hi thil lawmawm tak leh Mizo history-a thil thleng pawimawh tak a ni. Vangchhia Lungphun chungchang hi Vanglaini, 13.8.2011-a chhuakah Pu B. Lalthangliana’n bengvarthlak takin a rawn ziak tawh a. Hmanlai Lungphunte hi Mizote kuthnu a nih leh nih lo chungchanga a ngaihdan te a rawn ziak a. Tlema lungphun danglam deuh hlek te chu hnam ang kuthnu nia kan ngai lat \inte chu pawm har a tih thu te pawh a rawn ziak a. Entirnan, East Lungar khaw bula ‘Lungvando’ chu Mizo lungphun pangngai ang a nih loh avanga hnam dang kutchhuak a nih rin tlatna te hi a awm ve bawk a. Chutiang ngaihdan chu Mizote zingah hian tun thlengin a la awm. Tin, Mizo ni lo, hnam dang kutchhuak pawh a ni thei tho bawk.
Lungphun chungchang hi tlem han tarlang ta ila. Lungphun culture (megalithic culture) hi khawvel ram dang chu sawi loh, kan chhehvela hnam dangte – Khasi, Naga etc. te hian an ching hle a, an hnam nunphungah pawimawhna a nei nasa hle a ni. Keini Mizote ai mah hian Khasi-ho chuan an nunphungah awmzia an neihtir nasa a, an uar hle. Hriatrengna lungphun piah lamah an chhungte thi tawh ruh dahna atan te leh thil dang atan an hmang \hin.
Archaeology-ah hian zirna peng hrang hrang zingah megaliths lam hi tunlaia langsar pawl tak a ni a. ‘Megaliths’ tih hi Greek tawng ‘mega’ leh ‘lithos’ atanga lak a ni a. Mega tih chu ‘lian(large)’ tih a ni a, lithos hi ‘lung’ (stone)’tihna a ni. Tichuan, megaliths tih chu lungphun lian sawina a ni a, a huhova lungphun emaw phun tlar tuarh ang hi megaliths tih hian a hawi mah zawk a, a mal din (single upright stone) hi ‘monolith’ ti a sawi a ni thung.
Engpawhnise, Vangchhia leh Lianpui leh hmun danga Mizo lungphun awmte hi a danglamna chu milem inziak te hi a pawngchhuaka ziak an ni hi a ni. Mizo lungphunte hi chi thumin an \hen a, chungte chu- engmah inziak lo (plain monument), a pawnga inziak (engraving of figures in high relief or embossing) leh thuk taka ker (engraving of figures). Heng zingah hian a pawng chhuaka ziak hi a har ber a, a ‘skill’ pawh a sang ber. Mizo lungphun (Megaliths) chungchanga research ti a kan zinkual velnaah pawh hetiang ang lungphuna milem a pawnga inziak hi a tam lo hle a, Zoram hmun hrang hrangah hian chhiar tham lek a awm. Heng lungphun a milem inziak hrang hrangte hian hmanlai kan pipute themthiam zia a tarlang a; tin, kan history chhuina atan thil tangkai tak (archaeological sources) an nih bawk avangin an hlu a, humhalh an ngai em em a ni. Hemi chungchangah hian sawi tur tam tak a awm thei awm e.
Megaliths (lungphun) hi khawvel hmun hrang hrangah hmuh tur a awm a, India hmarchhakah pawh hiana bikin Meghalaya ah hian a tam leh zual. Lungphun te hi chi hrang hrang a awm leh a, chung zinga thenkhatte chu han tarlang leh thuak thuak ila –
a) Menhir – lung phun pangngai/ a tung, hei hi lung mal din a kawk deuh
b) Alignment- hei hi a huho/a intlara lungphun sawina a ni.
c) Stonehenge – a kuala lungphun
d) Dolmen (table stone/stone seats) –a bawk a phun
e) Cairns – lung chhun pawn (stone heaps)
Heng bakah hian phun dan chi hrang hrang a tam hle a, sawi vek sen pawh a ni awm love. Heng zinga Mizorama kan neih te han tarlang ila –
a) Menhir – hei hi chu Mizo lungphun pangngai hi a ni a, a tung chho a phun ho hi a ni. Mizorama lungphun tam ber hi ‘Menhir’ a ni.
b) Alignment – Lung phun tlar hi a ni a. Hmanlaiin pasaltha te hriatrengnan lung an phu tlar thin a, chung chu ‘Hranglungphun’ an ti. Tin Mizoram hmarchhaka Lungphunlian pawh khi a piah deuhah khian a khat tawkin an inphun tlar hlawm bawk a. Hetianga lung phun tlar hi Alignment chu a ni.
c) Dolmen – hei hi a bawk/tlu a phun a ni a, a hnuaiah kamtu a awm thin. Mizoramah chuan Champhai Zote tlanga ‘Sikpui Lung’ ang hi a ni. A phek zawngin leiah an phah a, a hnuaiah lungthu pathum in an kam kang a ni. Hetiang hi khawvel hmun dangah pawh hmuh tur tamtak a awm a, amaherawhchu an phun chhan (ideology) erawh a danglam thung.
d) Cairns (kians ti a lam tur) – hei hi lung chhun pawn a ni a, a chung lamah a zuih ral thin. Mizoramah chuan Mara hnam hovin an lal hriatrengnan a an phun thin ‘Pura’ ang hi a ni awm e. Pyramid ang hian a hnuai lama a arh a, a chung lamah a zuih ral thin a ni.
Hetianga lungphun dan chi hrang hrang a awm avang leh a phun chhan pawh a inan loh nuai avang hian Lungphun hlui te atang hian a phuntute chanchin leh an nunphung, an hnam chin dan te a hriat theih a. Chuvangin lungphun(megaliths) hi history chhuina atana thil tangkai tak a ni reng a ni. Entirnan, Sikpui Lung chu Hmar ho kut pui khat ‘sikpui Roui’an hman laia an phun thin a ni a, a phun dan pawh a awm thlap a ni. Hemi chungchang hi hun remchangah ziah leh kan la tum dawn nia.
Tin, Mizo te khan an lungphun reng rengah milem an ziak nasa hle a, ziah lohna (plain monument) pawh a awm tho bawk a. Heng milem te hi a tlangpuin Sial lu, dar lem, mihring lem, puan, sava, sakawr, silai, fei, sakhi/sazuk leh thil chi hrang hrang te an ziak/ker thin a. Thil mak ve deuh mai chu Zoram khawi hmuna mi pawh hi en ila, milem inziak a awm chuan an ziah dan kalhmang hi a inang vek a ni. Khawchhaka Lianpui leh Vangchhia vela lungphuna mihring lem an ziah dan(style) leh khawtlang Pukzing daia lungphun te, South Sabual kawtchhuaha lungphun a mihring lem inziak te chu a inang vek a ni. Tin, Mizo te thlang tlak dan leh an pem zel dan (routes of migration), an khawsak tawhna (settlement pattern) te kan zir chuan Mizoram khawchhak atang hian khawtlangah an chhuk thla zel tih a lang a. Chuvangin milema thil inziah dan(style) pawh an chhawm thla zel a nih hmel. Tin, khawchhak lama lungphun te hi a tlangpuiin khawtlang lama lungphun te aiin an upa zawk niin a lang, a phuntu ni a an sawi te chanchin enin.
Tin, ‘Pura’ hi Mara hnam chenna velah hmuh tur a awm nual a, Chin Hills-ah Mara ho lo awm tawhna ah te pawh hmuh tur a la awm. Chuvangin ‘Pura’ lung atang ringawt pawh hian Mara hnam ho thlang tlak dan leh an kalkawng(routes of migration) hi a hriat theih ve riai riai a, chutiang zelin Sikpui Lung pawh Hmar ho chanchin chhui nan a tangkai bawk. Hetiang a nih avang hian lungphun hi chanchin hlui(history) chhui nan a tangkai em em a ni.

Related Posts :



2 comments:

  1. Ηi theге сolleagues, how іs thе
    whole thing, and what you wοuld like to say concеrning thіs parаgraph, in my view іtѕ trulу remarkablе in favοг οf mе.


    Alѕo visit mу weblog Same Day Payday Loans

    ReplyDelete
  2. Prettу! Thiѕ has been аn incredibly wonderful article.
    Τhanκ you foг supplying these detаilѕ.


    Ηeгe iѕ mу website :: payday loans

    ReplyDelete