Monday, June 21, 2010

Baktawngah Zo Civilisation

¢ Vanlalremruata Tonson

Zep nak emaw hmeichhe lu zo leh fel ngaisang chi ka nih vang nge lal neih hun laia mahni lal chhuang khuaten an 'lalnu' fel leh finzia an sawi foin min kaihruai thui deuh - CTR chhung kan luh rual chuan lalnu tur awm ka lo zawng ru nghal ringawt a; lalnu chu ka hmu a, mahse, ka zawn rilruk ber chhungpuinu awm hmel chu ka hmu lo. Ka hre lo pawh a ni mai thei.

Chu chu Baktawng khaw phel lehlama inrelbawlna hran neia awmte hmuna ka kal tuma ka thil buaipui hmasa ber a ni. Hriat awm tak tak tam tak hriat tumin ka zawt lo a, RCC in lianpui mai, CTR tih inziaka chengte awm dan tur suangtuahin ka rilru ka lo kawm mai mai zawk a lo ni. Chuvangin CTR awmzia chu eng nge ni ta tih pawh ka lo zawt lo a, kan kalna hmun pawh Baktawng khaw phel lehlam, Chana pawlte awmna tih chin chu ka hriat a ni mai.

In lianpuiah khan mi 160 vel an cheng tih chu ka thiante nena kan titi leh mi kan kawm atangin ka hre ve thei. Chu chuan a ni ka ngaihtuahna la ni. Chhungkaw nu leh pa ber tan chuan ro rel thiam leh rel fel zawh a ngai awm mang e. Room te chu an nei hrang ve thliah a, chutah chuan pa leh a nupui fanaute chu an awm bik ve. Mahse, chaw an chhumhoin an an eiho a; chumi buaipui ringawt pawh chu thil awl-ai a ni miah lo ang. Hnathawh ni-ah chuan an thawkchhuak suau suau ang a, an thawhchhuahte chu a lut khawm a, khatiang in ropui leh lian dinin rawng te pawh an bawlho thei zel chu a ni.

CTR bathlar atangin ka hawi thla a, Chhuan Thar Stadium ka zuk hmu. A sir vel zawng zawng lung rem mawi takin a khat vek ni berin ka hria. An hruaitu pakhat C Lalrinthanga chuan luikawr pakhat an hnawh a, khelmual an siam ta niin a sawi.

Chu luikawrah chuan lengkir te pawh a awm a, mahse, khelmual chuan a khuh ta vek niin a sawi bawk. Mihring thaa thawh turah chuan a zuamawm lo hle tih ka hre mai a, mahse, an tih tlat avangin a lo theih viau a nih dawn hi ka ti a. Tunah a lu nungin mi 3000 vel an ni tawh niin C Lalrinthanga chuan a sawi a; zawt chiang lem hlei lo hian khelmual an siam lai kha chuan mi 1500 bawr vel chauh ni turah ka lo ngai ngawt pek a nih chu. Hmeichhia, naupang leh tar an awm dawn tih chu a chiang reng a, khelmual ropui tak leh lungrem zozaite titu chu sang pawh an tling lo tih a sawi ngam mai. Mahni hnathawh a la ngai zui. Khawvela civilisation ropui leh mak an sawi thinte pawh mak ka ti ta lo rum rum mai. Aigupta pyramid ropui tak tak, salin an sak emaw kan tih thin thenkhatte kha mipuiin an sak a ni, tiin mithiam thenkhat chuan tunhnai khan an sawi thar a; thil ni theiah pawh ka lo ngai pek lo nain Chhuan Thar Stadium atanga thlir chuan ni thei dawnin ka hre ta. Rorelna leh inrelbawlna erawh an nei that a ngai ngawt ang.

Hmanlai chanchin zirmite chuan civilisation hi phaizawlah a intan tih an sawi thin a, Mizoramah ngei pawh hian tlangrama awm lovin phaizawl zuan ila hma kan sawn mai an rin thu mithenkhatin an sawi thin ka hria. Civilisation chungchanga sawi hmaih ni fo thin chu phaizawla civilisation ropui tak tak dintute hi phaizawl an luh hmain a bul vel tlangramah an kual hrep thin a, an khawsakna pawh a mawlmang hle thin tih hi a ni. Mahse, khatianga an awm chhung khan inrelbawlna tha tak an lo nei hman thin a, chu inrelbawlna hmang chuan phaizawl lei tha chhawr thei turin an tangrual thei tih hi kan sawi hmaih thin. Phaizawl, lei tha na na na chu lo atana nei tur pawhin a vahna leh cheina (sawngbawl) hmanrua ringawt pawh neih that deuhte a ngai a, tlangrama hmasawnna tha tawk tak an nei hma chuan phaizawlah hian an tawlh lut ngawt thei thin lo a ni.

Chhuan Thar Stadium chu tlangram chhengchhiaah, mahni hna thawh tur ngah em emte'n an siam a ni. 'Construction work'-a an hman thin khawl lian an hmang lo tih a chiang hle a; an lung rem zozai chher nan khawl an hmang lo a, tuboh leh chheni(?)/thirkhen (chisel) chu an hmanraw neih ve chhun a ni deuh
mai.

Lung erawh quarry an nei a, chuta mi chu chhungkaw eizawnnaa inhmang tawh lo kum upa lamte'n an chher thin. Mahse, khatiang zozai phurhkhawm kha thil awlsam a ni lo ang, motor lah an hmang lo tih sawi ngam a ni si. Hna an thawk nasa tih a hriat theih.

Lung chu an hmang nasa ngang mai. Khawtlang tana inpe tawh kum upa lamin an chher leh chhut chu khawchhung kawngah hian an phahchhuak a, alkatara-a kawng metal a awm ve lo. Mahse, kawng chhia leh diak thu-ah an buai ve ngai dawn lo niin a lang tlat.

Mizoramah hian lungrem hi thil tehchiam a ni lo mai thei. Sapho rawn chin chhuah nge Mizote'n lung hman tangkaina kan hre ve hrim hrim? A eng zawk pawh chu lo ni se tunlaia lung hmang tangkai ber chu sapho Pathian thu zirtirna atanga peng thui deuh leh thunun zawh loh tur nia ngaih theih tur, Hmawngkawn atanga an lal an hnawhchhuahtir takte kha an ni. Hnawhchhuah an niha an inrel hran hnuah chuan Mizo society pangngaiah hian an tel ve ta lo a ni ber a, mipui nawlpuiah pawh va hmuh deuh hu-na a awm. Mizoram nawlpui lakah chuan an dang chiang a, mahse, chu chu mi tam takin an hmu leh chuang
lo.

Missionary-ten hmasawnna tur bul min lo tansak a, Zo nun kalsanin ke kan chhep tan ti pawhin a sawi theih ang. An haw hnu-ah India-in kawng min kawhhmuh zui zel a: thangthar lehzual tan chuan lungrem mawi tak takte kha hmanlai thil a chang zo tawh. Lungrem reng reng chu sorkar hmalakna turah kan ngai tawh a; sumdawng chauhin quarry atanga lung hi lak turah kan ngai ta bawk. Kawngpuite hi kan ta, kan khaw kawng a ni ta lo a, sorkar ta, a tulna a awm nia a hriat avanga sorkarin min sialsak a ni ta ber. A enkawlah pawh mawh kan phur lo niin kan inhre ta.

"Tuikuk chuan kawng laia changel a lo tluk pawha tihfai aiin kan mai a awlsam zawk an ti a, an kan ral raih thin," tia fiamthua an sawi ka hre fo. An transportation volume a lian lo a, kawng tha tak an mamawh lo a nih ka ring. Mizo chuan kawngpui tha kan awt vek a, surplus produce nei chuang lovin kum za engemaw zat surplus produce lo nei tawhte sorkar ang hi nei tur leh kawng pawh min siamsak leh thin turah kan ngai niin ka hria. Dik tak chuan sorkar atanga engmah nawrchhuak hlei thei lova mipui tlawmngaihna ngen fo hruaitu chu kan hmusit ngawih ngawihin kan dem hluah hluah thin. Hruaitu dinhmuna ding tawh tan chuan kawng dang a awm thei lo, eizawnna kalsana sorkar dawr chiah tih tur a nei emaw tih tur a ni. Khawi khuaah mah surplus produce a la awm mumal hmain hnamchawm kutah chutiang thuneihna leh mawhphurhna chu a tla thut a nih kha. Hruaitu nih tawh chuan inpekna phena eizawn chu a lo ngai ta a ni. Engmah reng hi a ngelnghet thei lo ni maiin a lang.

Hemi chungchangah hian Chana pawlte leh Mizoram mipui chu kan inletling viau mai niin ka hria. Thil rit leh lian tham phurhna tur kawngpui chauh ni lovin khawchhung inkalpawhnate pawh fur laia diak ve ringawt lo an mamawh ve tawh niin an hria a, sorkar tel lovin khaw tana an inpeknain lung phek an phahchhuak thei ta ni maiin a lang. An VC tan chuan mipui tha ngen tam nih hi Mizoram hmun dang angin a hmingchhiat thlakin ka ring lo. VC thu leh hla lo sawisel chu an symbol- lal ber (anni chuan hotupa an ti mai a) lungrualpui lohna a kawk dawn a, thil chakawm a ni lo tlat. Mahse, lal ber Ziona chu kum 66 a ni tawh a, football te pawh la khel zak zak peih mah se an hmathlir ber taksa thawhlehna hun a thlenpui zo ang nge zo lo ang sawi theih a ni lo. Chutiang chu lo niin thawhlehna ni nghakin lo chawl ta se a aiawhtu hian amah angin ro a rel zo lo mai thei. Chutih hunah chuan an kehchhiain Mizoram mipui nawlpui kechheh an zawm ve tawh ang tih chi a la ni chuang lo.

Sapho khuan hruaitu ropui tak, lal an nei thin. Hruaitu ropui hnuaiah chuan mipui nawlpui pawhin hma an sawn zut zut mai a, ram hruai tlak mihring an lo chhuak ta a ni. Chutiang hun an lo thlen chuan lal chu a awm mai mai tawh a ni ber a, rorel leh ram hruai tak tak hna chu mipuiin an thlan chhuahten an kalpui a, lal chuan a lo thlir mai mai. An lalte chu hruaitu ropui leh tha tak an ni zui vek lem lo, mahse, sorkar hi an khak vaih chuan thil zahthlak tawpa ngaih a nih a, prime minister tan phei chuan tlakna hial tur a ni. Chutiang chu awtin India pawhin 'president' te a ti a, 'governor' te pawh a ti ve a ni. Eng tin mah sorkar an ti thei lo, midangte angin an sawisel thei. An sawisel nih chu mualphona tawpah ngaih a ni thin.

Mizoramah chuan missionary te'n khawthlang zirna kalphung an lakluh khan hnamchawm lehkha thiam hmasate'n democracy an hak zui ta mai si a, hruaitu hna chelh zuitute pawhin lal- hruaitute an dinhmun pawimawh tak atanga an pheh thlak hnuah chuan mipui tana hmachhawp mumal an nei ta lo a nih kha. Inhruaina mumal a awm ta lo a, MNF movement a lo chhuah khan mipuiin an thlir thup a, a hnu-ah a dang an thlir leh a, tun thlengin thil a kal fel hlei thei ta lo.

Chana pawlteah chuan an hotu ber Ziona hi khawvelah lo awm ta lo pawh ni se (tawng thu chhe lovah) ram inrelbawlna thar, VC-ahte hruaitu tha leh bengvar tak, ni tin eizawnnaah surplus production nei an chhuakin ka ring a; lal chhungkua khaikhawmtute ber chuan a hmaa mite lo tluk ta lo pawh ni se mipui aiawh thlanchhuahte kalsual tur vengtu leh mipui thlavang hauhtu an la nih zel ka ring tlat a nih chu. Hruaitu tan lal chhungkua nena ngaihdan leh duh dan inkalha awm chu pawl kehdarhna leh anmahni dinhmun ngei pawh ti derthawngtu a ni ve thei ang a, chu chu a tu tan mah thil zuamawm tak a ni theiin ka'n rinsak lo ringawt a. Thua kan hriat thin, a taka tihhlawhtlin hleih theih loh chu hre lawk lem lo hian a a tihhlawhtlin dan tur kawng an lo hmuchhuak niin ka ring ta ber a ni.

Tribal hnam mawlmang tê, permanent settlement nei tura inpuahchah mek, production system-in a la phak rih loh avanga insawhnghet thei chiah
lo kan nih laiin civilisation a rawn thleng thut a, kan hak ta iak iak hlawm a; chutih lai chuan chu civilisation boruak atanga inlahrang ta Chana pawl kan tihte chu an lo piang ta a ni.

Civilisation boruakah chuan eizawnna thlengin a buai a, kal ngaihna hre mang lovin kan tal vel a, a tifuh deuh thenkhat chu an invawrh chho dawrh a, an thlahte pawhin hna thawh zai an rel tawh mang lo. Hrehawm laka him tumin an awm no nguak hlawm a, hmasawnna ke chheh pawhin pan lam a nei hlei thei lo. Sapho-in India traditional industry an tichhia ang khan civilisation chuan kan economy bulpui ber thingtlang loneih chu a rap hrual vel ta a, tar kun thlenga thingtlang lonei tura rilru siam ngam lo, kal ngaihna dang hre lo kan tei suau suau ta a ni.

Vantlang chunga leng- lehkhathiam thei bik chuan inhlawhna tha leh innghahna tlak an hmu mai a, chutiang beisei pha lo thalai tan chuan hmalam hun thim mupa pen luh zel mai chu thil harsa tak a ni ang, human resource chhawr tangkai lem lo kan ngah ta hle. Inthlan dawnte chuan political party-te'n chutiangho tana beiseina siam tur thil chi hrang hrang an zuar thin. Zep nak emaw a zuartute hian thu tha tak chu a tihhlawhtlin dan tur an hre lem lo a, thluak tha thlankhawm bureaucrat-te enkawl administration pawhin tihngaihna vak an hre lo chu a nih hi. An thil zawrhte chu civilisation thil a ni a, hun harsa tam tak paltlang hnua miin an ngaihtuah chhuah a ni zawk mah awm e. Mipui nawlpui chuan chutiang chu kan chhawrin kan tangkaipui thei si lo!

Thawk leh khatah thil a hlawhtling pup thei lo, hunin a rawn herchhuahpui ang a, heng harsatnate hian kian hun a nei mai thei tih loh chu sawi tur a awm meuh lo. Mahse, chutiangah kan innghat dawn a nih chuan civilisation atangin thil zir tur kan nei lo tihna a ni ang a, kan buaipui ber zirna pawh chu kum 200 vel liam taa East India Company-in India mipuite pek a tum ang bak kha a la ni lo tihna a ni dawn asin.

Mahse, 'mahse' ka'n ti leh hram teh ang. Chana pawlte awmna hmuna ka mi kawmte chuan, eizawnna chu thalai kutah a innghat a, kum upa deuh tawh chuan khawtlang thil an buaipui ber zawk mah tih an sawi. Upa pawl member tur ang rual emaw sorkar hna thawk ni se pension tawh tur ang rualte emaw an sawina a ni ang chu ka lo ti mai. Thalai kha an no nguak lo a ni, hrehawm tawrh an ngam hmel. Chungho chuan civilisation thiamna zuk pawhchhuakte'n min thlenpui theih loh ram an thleng a, Mizoram pawnah furniture leh belchhun an thawn chhuak thei tlat. Chu industry chu ropui ka'n ti khawp a!

Bel chhungtu chhungkaw pakhata an nu ber chuan 'set' khat hi Rs 1500 tein an hralh thin tih min hrilh a, an hlep zat ka'n zawt lui hram pek a, a sum sen atangin 10% a lo hlep pha lo fo mai a nih chu. Aizawlah chuan chanchinbu leh lehkhabu zuarte hian capital investment tel miah lovin 20-30% an hlep a ni awm asin.

Furtuniture an siamthata an beih nasat avangin Mizoram sorkar hnuaia
industries department chuan an khawl mamawhte han chhawp sak turin common facility centre dinsak a, furniture industry cluster siam tumin a han dawr niin an sawi. Aizawl khawpuia tuibur siamhoin an hman thin vut pawh a tam ber chu he khua atanga an thawnchhuah a ni awm e.

Civilisation nena kan intawn khan mipui nawlpui chuan civilisation
zuanin Zo nun kalsan kan tum a, anni chuan an lo kalkawp tir ni ta berin ka hria. Engtin nge mithiamhovin civilisation an hrilhfiah thin tih ngaihtuah miah lovin Zo civilisation-ah an cheng a, Zo chhuak ngei mai chu ka hmu ta niin kan hre deuh ngawt a nih chu.

Mithiamten civilisation an hrilhfiah dan chu eng pawh ni se civilisation-a tribal society a inherluh dan ngaihventute tan chuan Chana pawlte hi han tlawh a, zir fo tlak a nih ka ring.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment