Monday, November 30, 2009

Khawi lam mi nge hmanah he'ng hi? Mizo phur rit Tuikuk

¢ Vanlalremruata Tonson

"Whiteman's Burden" tiin sapho khan Pathian thu hril leh midangte tihchangkan a, tihhmasawn ve kha an tuipui viau a. Chutiangho zirtirna lo dawng Mizo-te pawhin 'mahni tum tawk' tiin an ram chhunga tei lut Tuikuk zinga Pathian thu hril leh an hmasawnna tur thil dangah thahnem an ngai viau. |hahnem ngai taka an buaipui hnuah Tuikuk-te chuan mahnia ro inrelna an neih ve tulin an hre ta a; silai kenga sorkar nawr pawl Bru National Liberation Front (BNLF) te pawh an piang hial a ni.

Thil a kal hlek a – Mizote chuan an rama awm hnam tlem zawk Tuikuk tia an kohte chu kut an thlak a, an pawngsual a, an in leh lote an hal sak a, an sakhaw hmun pawimawhte thlengin an suasam, chumi hlau chuan Tuikuk mi tam tak chu Tripura-ah an tlanchhia, tiin India ram mipuite chuan an hre ta hluai a ni.

Khatianga thu a than dawn vel khan Tuikuk tam tak chu Mizoram thenawm Tripura-ah an chhuk thla a, duhsak taka dik zawk nia an hriat Kristian rinna chungchang hrilh leh mihring an nih anga an mamawh zirna leh hriselna atana thawktute pawhin Tripura lama chhukthla lo turin an chelh zo lo.

"Hlauh tur engmah a awm lo tia kan hrilh lawm lawm chung pawhin an chhuk thla lui tlat a ni," tiin Mizoram Kohhran lian ber Presbyterian tirha Tuikuk zinga hna thawka awm pakhat chuan a sawi a; anmahni leh mahni insawithaih a, tlanchhuak duh lote chu an vau ni zawk maha a hriat thu a sawi nghe nghe.

Tripura-a chhukthla tam tak chu Bru Students' Union-in an tih luih vang niin Tuikuk helna chungchanga Doctor of Philosophy (PhD) hmuh nana research lo bei tawh Dr Lalthakima, Pachhunga University College-a zirtirtu chuan a thuziak "Mizorama hnam tenaute leh helna"-ah a tarlang nghe nghe.

Mizoram an chhuahsan hnu-ah BNLF chu ralthuam nen an che zui zel a, Tripura-Sakhan tlang dunga Mizo awm vete chu an bei ta a, tam tak chuan an in leh lo, an huan thlai leh thil neih an chan a, a then Mizoram lamah an tlanchhe bawk. Tu hriat leh ngaihsak erawh an hlawh lo. Tripura lama Tuikuk awmte chu India sorkarin a tuamhlawm a, Mizoramin a hmingchhiat phah hle thung.

Khatia Tuikuk-te Tripura pana an tawngpawng pemthlak chiam hnuah khan sum tam tak senga tihchangkan tuma hna lo thawk thin Synod Ramthar Department chuan hnathawktu 50/60 vel zet chu a bantir phah hial a ni. Synod Ramthar Department hian Kristian Kohhran peng pakhat a nih angin thlarau nun atana dik nia an hriat chu Tuikuk-te hian hre ve se a duh tak zet a, chuvangin Pathian thu hrilh turin hmun thenkhatah chuan evangelist-te zuk dah hial a ni. Mahse, he Synod Ramthar Department hian Tuikuk-te chu Mizote Pathian biak tir a tum ngai lo a, Tuikuk an nihna atangin Pathian dik nia an hriat chu hmuh tir an tum thin niin a thawktute chuan an sawi. An hnam nihna leh zia tih chhiat sak a tum loh ang bawk hian Synod chuan anmahni pualin kohhhran a dinsak a, Damparengpui-ah pastor a dahsak bawk.

Thlarau damna pek an tum rualin taksa damna pawh pek ve a, mihring khawsak dan pangngaia an lo khawsak ve theih chu an tum ber a ni, tiin Synod Ramthar Department-a thawktute chuan Tuikuk hnena an rawngbawlna chungchang hi an sawi thin. Tripura-a an pem thlak chiam khan Synod chuan kum 50 dawn (1949 atangin) Tuikuk-te chawikang turin a lo bei tawh a, sikul thenkhatah chuan anmahni (Tuikuk) ngei thawktu tur an awm tawh a, pastor pawh pahnih Rev Benny Lalmawia leh Rev AK Dawia te an lo awm tawh a ni.

Sum tam tak senga thawktu tam tak ruaiin Synod Ramthar Department-a Home Mission tia an vuah chuan sorkar-in nurse emaw health worker emaw, a nih loh leh sikul a dah theih lohna, mahse, Tuikuk-ho bik chenkhawmna lian deuhah chuan sikul hawngin healthcare lam buaipuitu tur thawktute a va dah thin a ni. Synod hlawh duh vang ringawt chuan Tuikuk zingah hian hna thawk tura kal chi a ni lem lo niin a thawk thenkhat chuan an sawi a, Pathian thu atanga rawngbawl tur nia an inhriat avangin an kal zawk niin an sawi. Chung hna thawkho chu a ni Tripura-a pem tur Tuikuk-te chelh leh thlamuan an tum ngial pawha hlawhchham leh a hnua hmingchhe taka puh ni ta te chu.

Khaw hmun nghet nei lo tan hmasawn a har hle thin a, Tuikuk nunzia pakhat chu khaw hmun nghet nei lova pem kual hi a ni. Sorkar pawh hian mihring nunphung pangngai taka an khawsak theihna ruahmanna siam pawh thil awlsam tak a ni thei lo. Sikul a hawnna khua chu a hnu lawka an pemsan leh tur a nih chuan awmzia nei lo tak a ni. Health centre eng emaw ber han dah dawn se, khawhmun nghet nei a, zirna lamahte hma an sawn fe hma chuan an zingah chutiang hnathawk tur an awm mai lovang tih a chiang. Mizo nurse emaw hetiang lam chi zir chhuak tam tak chu khaw hmun nghet neia kum tak tak lo awm tawh leh sikul pawh mumal taka a awmnaah pawh an awm tha duh lem lo. Hlawh hmuh nan a post an duh a, hna thawh nan an duh lo fo. Chubakah sorkar tan hian hmangaihna leh lainat thinlung nena thawk tur ni lo chu Tuikuk zingah hian tirh luh a him ber lo mai thei. Tuikuk tan a tha ber lo thei ang, inhriatthiam lohna thil eng emaw a thlen palhin Mizo tan pawh a tha chuang lo ang. Hetiangah hian Kohhran chu sorkar aiawhtu tangkai tak a ni reng a ni.

Tuikuk hian khawhmun nghet pakhat mah an nei lo a ni lo. An khaw hmun nghette erawh a lian lo a, Mizoram sorkar hian Tuikuk an nih vang liau liauin khawtê tê te pawh civic amenities tha thei tawp a pe thei lo tih a chiang bawk. Chutiang dinhmunah chuan Synod hian an khawsakna leh dinhmun chawikan tumin hma a la reng a ni. Synod chuan khua neia an chenhonaah chuan sikul a din sak zel a, an tam deuhna hmunah chuan primary school chauh ni lovin middle school thlengin a din sak a, Salem Boarding, West Phaileng bula a din sak chu middle school thleng niin naupang 100 vel awm theihna tura ruahman, nurse nena chhawp a ni. Zir zel thei an awm chuan tiin Aizawlah Ramthar Hostel, Synod Higher Secondary School, Mission Vengthlang bulah a siam sak bawk. Mahse, Tripura-a an pemthlak huk hnuah sikul tam tak chu khar a ni a. Ramthar Hostel-ah pawh zirlai awm tur an awm ta lo; Synod hnuaia thawktu fa Aizawla lehkhazir te dah nan an hmang ta ngawt nghe nghe.

Chawikan tuma Synod-in theihtawp a chhuah hnua Mizote leh Kohhran hmingchhe taka puh dan tur ngaihtuah chhuaka puhtu tam ber chu Synod hmangaihna zarzotute an ni, tiin a sawi theih. Mahse, Synod Ramthar office-ah chuan chutiang zawngin titi a leng ngai lem lo. An lehkhathiam awmchhunte chu an zirtir chhuahte an nih avangin a beitute zingah pawh tel ve turah an ngai mai niin a thawk pakhat chuan a sawi.

Tripura-a an pemthlak huk hma chuan Mizoram sorkar hian hmun thenkhatah khua a siamsak (settlement) a, anmahni inrelbawl dana inawp leh inkaihruai turin zalen takin a dah thin a ni. Hnahthialzawl leh Bethany te chu chutianga sorkarin ngawpui thiata khua a din sak a ni a. Mahse, Tripura-a an pemthlak huk khan khaw ram a ni ta a ni. Mizoram sorkar hian khua a dinsakah chuan tui tlan tur te a lak sak a, khawchhung awm dan pawh fel taka ruahman sakin khawchhung inkalpawhna tur kawng thlengin a laih sak a ni. Synod Ramthar Department hnuaia thawk, Bethany khua dinaa sulsutu zinga tel Remsiama chuan an khaw tuilak tur thlenga zawnpuiin, khawchhung kawng kal dan tur a ruahman pui niin a sawi a. Sorkar sumin a daih bak pawh anni (Tuikuk-te) nen hian phur taka hnatlangin an lai zui niin a sawi. Khawthar din sak an nih hian Kristian leh Kristian lo inthliarna a awm loh thu sawiin khawchhung inawpnaah pawh anmahni hnam danin an inawp a, an duha a remchan chuan VC te pawh an nei niin a sawi. Khawthara cheng tam tak chu Kristian lo an ni, a ti. Mahse, sorkarin khua a din saka chengte chu Mizo leh Mizoram dawta hek hmingchhiat nana tangkai ber ber niin an tana khaw din pawh rauhsan tute an ni.

Mizoram chhuahsana Tripura-a camp hrang hranga an inbenbel hnuah an pemchhuahna tura thu vaivirtu ber nia ngaih Tuikuk helpawl Bru National Liberation Front (BNLF) leh Mizoram sorkar chu an indawr zui a, remna leh muanna awm chu India sorkar pawhin a duh a, inremna chu a awm zui bawk.

Inremna a awm a, hel inpete chu an awmna tura siam Tuipuibari bula Sidon Transit Camp-ah dah an ni a. An thu thehdarh avanga India-in Mizote an hriat dan dik lo chungchangahte pawh thupha an chawi hial. Kum fe a liam leh hnuah pawh inremna chungchangah thil tihzui em em a awm lo va, Mizoram sorkar chuan India sorkar hian an tih tur an tih loh avangin hna an thawk zui thei lo niin a sawi. Tuikuk lam pawhin khatiang boruakah khan Mizoram sorkar chu an mawhchhiat lem lo. India sorkar hian a tih tur a tih loh avangin harsatna an tawk ni berin an inhria niin thuthar lamah chuan a lang thin. Transit camp-a awmte chu Mizoram atanga Tripura-a chhuk thlate awmna camp lamah an chhukthla leh nual nghe nghe.

Mizoram atanga Tripura pana chhukthlate chuan Mizorama letleh an duh a, a tirah phei chuan hmun pakhatah awmkhawm an ngiat nghe nghe a ni. Chu erawh chu Mizoram mipuite chuan an rem ti thei lo. A hre thuk deuh nia insawite chuan hmun pakhata awmkhawm a, mahni ro inrelna autonomous council eng emaw ngiat tumah an ngai nghe nghe a ni.

Tripura camp-ah hian India sorkar chuan tuamhlawmin tanpuinate pawh pe mah se sorkar hmalakna tam tak chu an chang pha ve vek thei lo, sikul mumal pawh an nei lo va, health care pawh a tha lo. Chu chuan an hruaitute lu a tihai a, Tripura camp-a piangte pawh tleirawl an ni mai dawn tawh a, lehkha an zir mumal bawk si lo. Mizorama let leh thuai thuai an chak et et niin an sawi. Tiam chin awm lova chawnghei hialin Mizorama letleh te an lo nawr tawh a, home ministry lamin an thlem lungawi a, thu thar vak erawh a awm tak tak hlei thei lo. A chang leh election boycott an sawi ri thuak thuak a, Supreme Court-a zualkote pawh an sawi bawk. Chutih laiin India sorkar atanga tanpuina an dawnte han khaihlak zauh a awm bawk. A tawpah chuan an thil phut thenkhatte an tidanglam a, hmun khatah awmkhawm te pawh an ngiat tawh lo.

Mizoram inthlanpui a lo ni a, Election Commission of India chuan hmun dang khawiah mah a tih ngai loh tiin Tripura camp hrang hranga awm Tuikukte hman tur postal ballot paper-ah candidate symbol chhut a phal a, hmanhmawh takin ballot paper siam fel vek tawh chu cancel-in a tharin a chhu a ni. Vote thlak hun pawh midang zawng aia reiin a hawng bawk. Citizen-in vote an thlak theih ngei chu an duh si a, ziak leh chhiar thiam lo an tam si avangin an duh angin postal ballot paper-a symbol chhut chu an rem ti ta niin Election Commissioner SY Quraishi chuan a sawi. Lok Sabha inthlanah pawh Tuikukte tan chuan chutiang tho chuan an ti.

Inthlan zawhah Mizoram sorkar thar a lo piang a, Tripura camp-a an hruaitute chuan sorkar rilru puthmang tur hrethiam lo a; mahse Mizorama an lo let lehna turah hian beiseina an nei niin an insawi. April thla tawp leh May thla tir lai vel khan an beiseina tihlawhtling turin India sorkar official pawimawh pahnih border management secretary Vinoy Kumar leh home ministry hnuaia north east bik enkawltu joint secretary Navin Verma te chu Mizoramah an rawn chuang chhuak a, Mizoram sorkar official pawimawhte leh Tuikuk hruaitute chu an kawm a ni. Hetih lai bawr vel hian Tuikuk hruaitute leh chief minister Lal Thanhawla te chuan meeting an nei thin bawk.

Tichuan, sorkar chuan an ram kal sante pek let leh a, sorkar hna an lo ban san tawhte pawh thawh chhunzawm tir leh a rem ti a, chumai ni lovin chhungkaw tin hnenah Rs 80,000 theuh a pe dawn niin khatianga inbiakna a awm hnu khan Mizoram Bru Displaced People's Forum (MBDPF) president Elvis Chorkhy chuan thuthar lakhawmtu IANS palai a hrilh nghe nghe. Chorkhy chuan, chief minister, chief secretary leh India sorkar official te pawhin Mizorama an let ngei tur thu leh tanpuina pek an nih tur thu chiang takin an sawi a, chu chu hetiang tawngkam an dawn vawi khat niin a sawi bawk. MBDPF hi Mizoram atanga Tripura-a chhukthla Tuikukte intelkhawmna pawl a ni.

Khatiang boruak a awm laia IANS thuthawn vek chuan Mizoram chief secretary Vanhela Pachuau chuan Mizorama hnam hrang hrangte thil phut chin fel hi Mizoram sorkarin a tum thu a sawi a, Tuikuk-te hi laklet an nih hmain Mizoram mi dik takte chu enfiah phawt tur niin chu chu May thla tawp lama tih tur a nih thu pawh a sawi niin a tarlang bawk.

Chief minister Lal Thanhawla pawhin Mizorama community leh hnam hrang hrang awmte chu an duhsak theuha chuvangin Tuikuk-te harsatna pawh chin fel an tum tih a sawi niin kha IANS chuan a tarlang a ni.

Tichuan, Mizoram a kaihhruai hmasak tuma dawt thu theh darh avanga law and order kenkawh chungchang leh human rights chungchanga a hmingchhiat phah Tuikuk-te chu Mizoram chief minister Lal Thanhawla chuan zaidam takin a lo tuamhlawm leh dawn ta ni awm takin a lang a ni. Mahse, Tuikuk-te harsatna chingfel tura Mizoram a inkau mek laiin thuthar lakhawmtu thenkhat chuan Tuikukte hian an harsatna sukiang tur hian sorkarin hma a la chak tawk lovah ngaiin a nawrtu tur pawl thar an din ni awmin an lo sawi a. Pawl thar hruaitute chu tunhmaa ralthuam kenga lo hel tawhte an nih avangin an hel mai rin a nih thute pawh an sawi nghe nghe.

May thla chhung chuan thawm chu a awm hman ta lo va, November thlatirah Tuikuk aiawhte leh Mizoram chu an inbe ta a ni. Hmun khata awmkhawm te chu an ngiat thar a, letleh mai thei an nih loh dan an sawi leh thung. India sorkar aiawh tela inbiakna neih leh phawt leh an tana development scheme hranpate pawh an ngiat bawk. Mizoram sorkar aiawhte chuan an khaw hmun hluia let leh turin an ti a; an tana development scheme hranpa siam chu thil remchang a nih loh thu leh sorkar ruahmanna pangngaiin a huam thute an sawi a ni. Tuikuk lamin an pawm loh thu an sawi loh avangin pawmah an ngai a, November 16 atanga laklet leh hna hi tan a nih tur thu Mizoram sorkar chuan a sawi zui nghe nghe a ni.

Mahse, Tuikuk hruaitute lam chuan thuthar lakhawmtute hnenah Mizoram sorkar aiawhte nena an inbiaknaah khan thutlukna an nei lo niin an sawi leh ta a. November 16 a hnai tual tual a, ni 14-ah chuan Bungthuam tleirawl Zarzokima, kum 17-mi hna thawk lai chu Bru Revolutionary Union (BRU) hnuaia Bru National Army nia insawite chuan an talh ta a ni. Tuikuk kuta Mizo 17 an thihna a ni.

Saptawnga pangngai taka ziak lehkha an hnutchhiah a, Mizoram lakah an lungawi thute an tarlang nia sawi a ni. "Lehkha hi an kahhlum zawh khan hmanhmawh takin an ziak a, an dah chu a nih hmel loh a, Saptawnga ziak tur pawhin tu emaw an ruai a nih loh chuan an hruaitu vengva chin an inrawlh a ni mai ang chu," tiin Zarzokima kahhlum chungchanga Bungthuama tlan thla MZP hruaitu pakhat chuan a sawi.

Pawisawi lo thah a ni ringawt chu mipui an thinrim a, an pungkhawm bawk. Tuikukte chu a hma ang bawkin Tripura lamah an chhuk thla leh chiam a, an khaw thenkhat a kang bawk. India chuan Mizote chu hnam tenau laka rawng taka che leh an in thlenga halsaktu niin a hre leh ta. Mahse, Tuikuk zingah hian thi leh hliam tuar emaw bo emaw an awm sawi a ni lo. Khua leh in eng emaw zah a kang a, Tuikuk leh India mipui chuan Mizo hal niah an ngai a, Mizo chuan thinrima in hal turin a in neitute an bungrua, mutbu leh ran vulh thlenga senghawi phawt tura an hrilh kher an rin loh thu an sawi thung. Lirthei thlenga lo inhralh hmante pawh an awm nia sawi a ni.

Tichuan, sorkar leh anmahni hmangaiha lo buaipuitute Kohhrante chuan an in leh lo kang Tuikukte chhawmdawl hna an buaipui a, a thenin sum awm sa an thawn a, vehbur lo khawn an awm bawk.

Mawlmang taka khawsa, khaw hmun nghet pawh nei loten mihring nunphung pangngai an neihna turin buaipui a ngai a, thlarau damna an neihna turin Pathian thu hrilh an ngai a, taksa damna turin nurse leh health worker pek an ngai a, a theih chuan doctor thlengin. An hmasawnna vena turin zirtirtu leh sikul pek an ngai bawk. Chutih laiin an thil duh an hmuh theihna turin Mizo nunna pek an ngai leh thin a, Mizo nunna pek a nih chuan a kaihhnawih thilah mualpho a ngai leh thin.

Silai nena sorkar an dawr tawh lohna tur ngaihtuahin inbiakna dawhkan kilpui an nihin inthen hnuah thawm dang a rawn ri a, rem an ti emaw tih chu an lo ti lo a; midang an rawn lang leh thin. BNLF-in ralthuam an tung a, Bru Liberation Front of Mizoram (BLFM) an lo chhuak a, tu pawl pawl emaw an ri leh a, BRU an lo lang a, BNA an hrang leh ta a ni.

Mizoram tan chuan Shan state, Burma atanga Bangladesh leh Tripura kaltlanga Mizoram lut nia sawi Tuikuk-te hi phurrit kumkhua tur ni mai awm a ni. Mizoram an luh hma hian Tripura-a Maian Tlang velah an awm thin a, mahse, Tripura lal enkawl that vak loh avangin eng emaw zah chu Mizorama vak lut tan hi an ni ber a, 1942-a Tripura lal Ratan Manikya laka an hel khan tih tham deuhin Mizoram hi an lut a, an pem luh tak tak erawh chu 1971 nia sawi a ni. Khami kum chhiarpuiah khan MIizoramah Tuikuk an pung hluai a, 9,828 lai an awm.

Related Posts :



No comments:

Post a Comment