Monday, August 24, 2009

Media-in kan thalaite a thunun nasatzia

¢ Robert Thangmawia

Kan thupui kan luhchilh hmain kan thlurbing tur lam chanchin han inkamkeu hmasa ila a tha awm e. 'Media' tih tawngkam hi Duhlian tawnga kan ziah zel dawn chuan thumal khawngkhawbai deuh tak pawhin ka dah thiam dawn lo a; chuvang chuan a sap tawng hi ka tawmpui ve ta mai. Mass media emaw mass communication chuan mipui nawlpuiin thu leh hla bakah chanchin kan inhlanchhawnna hmanrua, tawngka emaw, ziak leh a lema en theih ang chi zawng zawngte hi a huam vek a ni ti ta mai ila a sual tampui awm lo e. Media ziarang chi hrang tam tak zingah Zofate'n kan hmelhriat leh chulnel zual bik – cable television te, internet te, cell-phone leh chanchinbute hi tun tuma kan han thlurbing bik turte chu a ni ang.

Hetiang media chi hrangte tobul lam chu chhui chiam kan tum lo a, kan thupuiin a kawh zawnah khian kan thiam tawkin, rinthu nen kan kal mawp mawp mai dawn a nih ber awm hi maw! Tin, kan thukhel hi Mizoram thalaite mitthla chunga ziak a nih avangin khawvel hmun danga thalaite nen khaikhin chiam ka tum lo a; chuvang chuan mi thenkhatte tan chuan kan thutlukna pawh hi a 'local' ngawt ang le! Tin, thalaite ringawt hi kan dem a; an thlavang ka hauh ve duh tlat. |hangthar bengtlalo kan nei a nih chuan, chutiang chhuan chherchhuaktute hian an thlarau mawh kan phur lo a nih pawhin an lei taksa chungah tal hi chuan mawh kan phur a; mawh pawh kan la ngam tur a ni dawn lo em ni te ka ti bawk.

Kan khawvel changkanna zuan chakzia hi a mak teh e! Tlang chhip atanga mei det leh sihdet hmanga kan inbiak thin hun kha Zofate hun tawngah hian a la rei mawlh lo. Chumi aia changkang zawk thirhrui vuak (telegraphy) kan han hmelhriat a; AIR Shillong leh Rangoon ngaithla tura radio nei pha bik chhungkaw in-a fuankhawm hun kan kal pel a; mau lera vuah ngai antenna hmanga television kan en thin chu cable television chuan a rawn ngui ban a. Inbiakpawhna lamah lah telephone chu cell-phone chuan a rawn luahlan zo titih ta a. Computer a rawn chhuak a, internet nen kan han thlunzawm hnuah phei chuan thiangzau khawvel chu kan luhchilh tak tak ta a ni hawt e. Hetiang media chi hrang hrangte vang hian mahni awmhmun sawn hauh lovin kan khawvel dai chu a lo zau ta sawt a; chutih rual chuan khawvel chu kan pindan chhung lailumah kan hung hnai ta bawk a ni. Media-in kan nun a nghawng pawi dan chi khat chu Aizawl-a kan in sak dan hi tehkhin ta ila a fiah mai awm e: “Kan in a inhnaih tulh tulh a, kan rilru a inhlat tulh tulh mai”. Awlsam lutuka inbiakpawh zung zung theih a nih tak avang hian kan inngaihna leh thlakhlelhna te, kan thuruk te pawh mit khap kar lovah kan inbanlet ta zung zung a, ngaiah kan inneih zung zung ta mai. Kan thu leh hlate pawh a hluin, a hlu lo sawt bawk a ni.

Media zingah pawh a bikin internet leh chawp leh chilha inbiakpawh theihna (online communication) hmanruate hian khawvel pumpuia society tin sukthlek hi a khawih danglam theuh a; a tha zawng leh chhe zawngin nghawng pawh a nei vek bawk a ni. Chuvang chuan chhungkaw nunphung te, khawtlang nun te, thenrual inkawm dante thlengin a lo danglam zo ta a; hei hian a bikin thalaite khawvelah inlumletna a siam nasa zual a ni a tih theih ang. Kum sawm kal taa thangtharte seilenna khawvel leh tun huna thangtharte khawvel chu a va danglam tehlul em! Hetiang media lo thang thut hian Mizo society pawh namen lovin min sawi nghing dawrh a; nupa, unau, thenrual leh nula-tlangval inkara inpawhna pawh nasa takin a sawi danglam a ni.

Cable television a lo chhuak a, kan mitla zawng thil chi tin reng mai en turin kutzungchal phut zauh chauh a ngai ta. Sapho chuan TV hi mi a inawmtleina bawm (idiot’s box) tiin an lo vuah fiam a; a nihna chen pawh a awm ta ve ang. Mizoramah pawh thalaite chauh ni lovin, a pui a pangin kan lawm a; michhe hmuihmer hmu ngai lo an sawi ang maiin kan zavai mai hian kan hunawl hi TV ennan kan hmang a, duh tawk chinreng kan nei phal lo. Hun awl kan nei lo a nih pawhin kan duhzawng a chhuah tawh chuan mahni lam kan indah awl hram mai thin a nih ber mai hi, inkhawm pawh thulh hialin! Fin belhna lam atana tangkai tur chi news channel hrang hrang en peih thalai hi kan tlem ngawt awm e. Chuvang chu ni maw, kan thalaite zingah hian thutak-hlataka darker chanve kawm daih lo kan pun deuh deuh tak hi.

Cable TV hi ka pawng mausam a ni hauh lo; entertainment channel te hi en loh tur pawh a ni hek lo; mahse mahni leh chhungkua, ram leh hnam tana sawngsawhlawtlo, fairelbel zen miah lo channel atchilh tlut lo deuha mahni hmakhua atana tangkai tur en nachang pawh hre tura kan insiamrem hi thalaite tan a tul khawp mai. A bikin thalaite hi eizawnna kawng tap mek leh la dap turte kan ni a; chuvang chuan engti hawi zawngin nge cable TV hi kan hmakhua atana tangkai tura kan hman theih ang tih ngaihtuah tel a tha hle mai. Kan cable TV operator-te pawh hian entertainment ngau ngau tiatpui hian thalaite tana chhenfakawm tur reality show te uar zual se, thalaiten an entawn tur (role model) mi hlawhtling chi hrang hrangte hi kawm uar sauh sauh se ka va ti thin tak em!

Print media han tih hian vantlang chhiar theih tura chanchinbu chhuak zawng zawngte hi huamtir ila a samkhai awm e. Mizoram hian mihring tam lam atanga teh chuan chanchinbu kan ngah imem hle. Chanchinbu kan ngah hi ka sawisel hauh lo. Kawng lehlama han chhut chuan India rama ziak leh chhiar thiam za zela teha pahnihna hauh state kan ni ve reng ruang a; eizawnna atana chanchinbu hmang kan pung deuh deuh hi thil inhmeh tak pawh a ni awm e. Chutih rual chuan print media-in kan thalaite rilru sukthlek a kaihhruai dan leh kan chanchinbua thuchhuakte erawh hi chuan ngaihtuahna a tithui lo theilo. Kan thalaite zinga tam tak hi chanchinbute hian khawvel siamchawp (make belief world) ramah a chentir thei a; an ngaihdan mai ni lovin an suangtuahna leh an mumang ram thlengin a nghawr nghing a ni.

Sapho vekin, kawlawm hi ngunhnam aiin thil a tithei zawk an lo timathlawn lovin, kan chanchinbumite pawh hian tute emaw inti moral police-te ai chuan kan thalaite rilru leh ngaihtuahna hi kan kaihruai fe zawk tih hria ila, kan thalaite tana chhenfakawm deuh tur hi uar deuh deuh teh ang u. Tin, hei hi mithiamten Four theories of the Press an tih zinga Social Responsibility theory pawh a ni ve bawk.

Entirnan: sports-ah rau rau pawh football hi kan uar a; kan uarna chhan pawh kan media-te'n an hlawhlinna min puanzarsak peih vang te, tuipuiral rama football chanchin min hrilh tam vang a ni pakhat ang. Infiamna dang aiin football hian kan print media-ah hmun a chang tam thlawt a ni. Chutiang bawk chuan, kan thalaite hian talent tam tak an neih laiin, zaithiamte chanchin ringawt hi kan chhuah uar emaw tih mai tur a ni! Kan chanchinbute hian sports tluk bawk hian eizawnna peng danga Mizo thalai hlawhtlingte chanchin hi kan chhuah uar a, kan umzui a tul a ni. Kan thalai zawng zawngte hi professional sportsman/woman emaw artiste an ni vek thei lo. Hawl kim lehzual teh ang u tiin ka han rawt a nih chu. Mizote hi mipui hruai nuam tak kan ni a, chuvang chuan kan thalaite hian entawn tur (role model) dik an mamawh a; chutiang mite chu kawhhmuh thiam hi rual u zawkte hian kan ba a ni.

Civil services-a Mizoram leilungfa tlingte chanchin chipchiar leh anmahni kawmna te, sipai officer tling tharte chanchin te, eizawnna peng danga thalai hlawhtlingte kawm tur hian daikil kar deuhte pawh hrut peih a va tul mang tak em. Sam ziaktuin, “Naupang chu a kalna awm kawngah chuan zirtir ula, a upat hun pawhin a thlah lo ang” a tihte kha ka hrechhuak thin. Mizo thalai zawng zawngte hi sports timi vekah inchhuah kan tum emaw tih chang ka nei thin. Eng ang pawhin hlawhtling mah se sorkar/company hnuaia hna nghet an neih loh chuan kum 30 ral an kai hnuah chuan kan print media-te hian hahipin an chanchin an ziakin, an sawi fo peih ngut namaw chu! Kan media-te hian kan thalaite hi kawng dik kan kawhhmuh loha a hralh tla leh chhiar nuam leh mit chakna hrikthlakna lam kan thlurbing lutuk chuan kan society hi kan sawp chhe thei a ni. |halaite pawhin kan tana tangkai tur chhiar ching ila, kan ngaihhlut zawng pawh i thlang thiam ang u.

Cell-phone/mobile phone-in Mizoram min han run ta thut mai hi chu Vai-len vawi 3-na a ni hawt e. He media lah hi cham hlen tura lo lut a ni miau si a; kan hman thiam leh thiam loh chu kan kovah a innghat ta. Intextcicant tih thumal hi sap tawng thumal piang thar a ni. Englai mai pawha mobile phone-a sms chhu reng mai, sms addict-te sawina a ni. Hetiang thalai hi eng zat tak maw Mizoram hian kum reilote chhung hian kan neih hman ang le. Kan bialnu te pawh an inchhung luma rim a, an nu leh pate mitmei veng der der chunga kawm ngai tawh lovin sms hmang leh top up cheng sawmhnih manin a sawifel zeih zeih theih ta!

Mobile phone hi a tangkai nangiang mai, a hmangtu a zirin. Kan thianpa pakhat chuan sa hualnaah a tangkai a tih mauh chu! “Kha lamah khan a rawn chhuk, kan piah kawr saw a kan tawh etc. sms hmangin a inhrilh zung zung theih a,” a ti. Ramsa mai ni lovin, thalaite leh nu leh pa la valai deuh thenkhatte chuan sa hrang dang hualna atan pawh an hmang tangkai fu a ni awm e!

Engpawhnise, mobile phone hian tun hma zawng aiin engkim a tisamkhai ta zawk tih chu a chiang a; tangkai taka hmanna tur kan nei a nih chuan neih makmawh pawh a ni. Nimahsela, handset neih changkan lamah kan inel ta mai te, neinung leh rethei inkar tih lanna (status symbol) ang deuha kan thalai thenkhatten kan han ngai leh pek tlat mai hi chu kan rilru put hmang dik lohzia tilangtu langsar tak a ni. Kan handset-a Bluetooth awm leh awm loh ai chuan kan kuhva eina ha sen lutuk (redtooth) hi a ngaihmawhawm fe zawk; keimah tiamin! Handset hi kan hman tangkai dan tur a zira neih changkan tur a ni a; a nei zo fate ken ang ken kher tum hi rual elna dik lo a ni satliah lo a, rual erna tha lo a ni. Handset changkang ve fu ken a, mahni top up thunna pawh thawk chhuak lo nih te, balance nei lo nih fo te hi thalai changkang zia a ni lo hrim hrim bawk. Hemi kawngah hian nu leh pate pawhin mawh kan phur. Kan fate hi thil tha leh changkang nia kan hriat zawng zawng hi hlui kher tum lovang u. Sapho vek chuan too much too soon tih te, do not bite off more than you can chew tih te hi inzilhhauna tawng tuallengah hmakhawsang atang khan an lo hmang leh pek tawh nia.

Internet hlei hlei hi kan society pum pui nghawngtu thil tangkai tak leh hlauhawm tak ni si chu a ni. Ka tawng tu’n lo haw lo se, mitdel hnena chem pek nen a inang vin ven hle awm e. Vanram kai tumte atanga Setana be duhte tan thlengin internet hian kawng min kawhhmuh thei a; taksaa chesual lovin tuipuirala nula leh tlangval nen pawh sex a hman theih a; mahni inchhung lum atangin a bazaar theih a, suangtuahna khawvelah min bihruktir thei a, thian siamna atan a tangkai a, hmelma siamna atan pawh duhthusam a ni.

Mizoram atang pawhin hetiang media hi kan han chhawr ve ta a. Hruaia Chawngte ten mite nun kaihruaitu tur thu tha Mizo tawnga lehlin tur zawn nan an hman laiin, 'tut tut tuta' te chuan a Evi lai ringawt dap nan an lo hmang ve thung a. |halai leh tleirawl deuh zawkten games khelhna atan kan hmang bawk a. Eizawnna atana chhawr tangkai leh fin belhna atana internet thutchilh chu kan thalaite zingah hian khawvar lam arsi zat pawh kan awm kher lo ang.

Awle, thuhmahruaia kan sawi tak ang khian research leh statistics lam behchhan fak tur nei lova ngaihmawh zawng ziak kan nih avangin thu mum han thur leh mal fak tur pawh chhiartuten kan hmu kher lo ang. Amaherawhchu, thalaite mai ni lovin mipui mimir hi media hian min nghawng a; media hi pawngpaw control theih a nih ngai dawn bawk si loh avangin mahni lam hian dinhmun leh sukthlek nghet nei ila, luang thli chhem nghin ang mai mai lo deuha khawsak kan zir a tul ta ber a nih awm hi maw. Engpawhnise, remchanna kan neihte hi engtianga hman tangkai tur nge tih te, kan hmang dik em tihte hi zawhna inchhansak theih a ni lo. Media hi Deuteronomy-a inziak ang deuhin, ‘kan hmaa malsawmna leh anchhia’ a ni thei a; belchiang ila, chenho dan zir ila kan tifuh ber awm e.

Related Posts :



2 comments: