¢ Lalhruaitluanga Chawngte
Vanapa Hall bathlarah chuan Chin state-a mautam tamin a sawisak zek hnute thlalak a intar dal mai. Riltamnain mihring a tihhrehawm theihzia a lang chiang hle a, mi thenkhatin an riltam vanga chhia leh tha hriatna an hloh thin te pawh ka hrethiam rum rum mai. Mahse, en zel duh mah ila ka hman tawh lo; a chhungah ka unaute an awm a, eng nge an tih ka hre chak tlat.
Ka lut a, hmelhriat ka hmu mai lo. Lehkhathiam hna hmu lo, vei ngah em em awmkhawmho zinga matric pass thei lo lo awm ve ang maiin ka hawihai ta mai mai a, han thut maina tur pawh ka hre lo. Mahse, let leh thei ka ni lo, an thawm chuan min ko tlat.
Inthlahrung tak chungin thutna awl remchang laiah chuan ka mawng neih chhun chu ka'n hung ve a, dawhsana an chetla vel te chu hmuhnawm ti takin ka thlir ta a ni.
Chin National Day an hmang a, an hlim ngang mai. Chin National Day leh Mizoram State Day a inrual chiah mai tih ka hrechhuak a, ka lawm ang reng hle. Ka lawm chhan erawh ka hre chiah lo. Ka'n ngaihtuah a, Paite-ho ni pawimawh - Zomi Nam Ni pawh February ni 20 tho a lo ni. 'Keini Zofate tan hian February ni 20 hi a lo pawimawh viau mai aaa...' ka ti rilru a, 'Mizoram State Day chu a ropui ber ang em aw?' tiin ka ngaihtuah ta lek lek mai! Thenkhat chuan he ni hi India bawih kan nihzia nemnghehna ni-ah an ngai tlat a nih hi. Khawvel politics hi eng tin nge a inher zel dawn kan hre lo; world map hian kum 10 a daih ngai lo tia mi thenkhat sawi ka lo hre ve tawh. Chuti a nih chuan khawvel politics inher vel hian Zofate hi kawng danga min chhem len daih hun te pawh a awm leh thei a ni tihna a ni a, tuna Tendulkar-a te nena unau emaw lo intih ve ngawt te hian min tidal thei mai awm mange. Ka hre bik lo. Kan la hria ang chu.
Chutiang thil te ngaihtuaha ka rilru ka kawm melh melh lai chuan Mimii'n min rawn hmu hlauh mai. Min rawn pan phei a, hun engemaw chen inawmbosan hnua inhmu leh ta ni awm fahrana kan inchibai hluai hnuah ka bulah chuan a rawn thu ve ta a ni.
Eng engemaw kan sawi a, thawm ri bur bur karah chuan kan titi tui hle. Ka tih dan ngaiin Burma ram chanchin ka zawt leh a, tum dang ang bawkin chu bawk chu thupuiah kan neih leh ta a ni.
Sipai sorkarin Myanmar tiin an ram hming an thlak a, mahse, chu sipai sorkar chu China chauh lo khawi sorkar mahin sorkarah an pawm lo, Myanmar tih pawh chu an hmanpui lo. Kei pawh Burma sipai sorkar pawm lotu ka nih ve avangin Myanmar tih hi ka hmang duh ngai lo a, mahse, ka rin aiin khi sipai sorkar khi ka lakah an vui lo! Mimii nen pawh chuan Myanmar kan sawi lo, Burma ngat a ni kan sawi ni.
An naupan laia Rangoon atanga Mizoram chungchang an sawi thin dan chungchang chu Mimii titi tui ber fo a ni a, nuhovin mahni hrisel lohna chanchin sawi nuam an ti ang mai hi a ni, heti lam sawi tawh chuan top-up thun a ngai ngai lo. Ngaihthlak peih leh peih lo a ni mai.
"Kan titi tui ber a ni a, puitling nih ve thuai thuaia, Mizoram hmuh ve ngawt kan nghakhlel thin. Mizoram hi ral atangin kan rawn thlir ngawih ngawih thin a ni ber mai," a ti a, chu mawlh chu a ni ka rilru tidanglam thintu chu.
Mimii te chhung hi Rangoon-a khawsa an ni a, an unau pawh chu khawpuia seilian chu an ni. A nu leh pa te chu Mizorama pianga seilian an ni a, Mizoram buai lai khan Rangoon-ah hian tlanchhiain, an inbengbel ta a ni awm e. A nu chuan muthmunah te, thuthmunah te, buh thap pah te leh eirawngbawl pah tein Mimii te unau chu Mizoram chanchin a hrilh thin a, Mimii te unau chuan thawnthu ngaihnawm tak angin an lo ngaithla khiau thin.
"Ka nu puantah lai te hian a bulah ka lo thu a, Mizoram chanchin hi min hrilh melh melh thin. 'Khutah, khawthlang lamah khuan Mizoram a awm a, chu chu kan ram a ni. kan unaute awmna a ni a, ram nuam tak a ni,' a ti a, Mizoram chu ka lo ngai ve em em thin. Ka nu pawh chuan a ngai thei em em mai a, 'hetah mikhual ni mah ila, khutah khuan ram kan nei a,' tiin a sawi a, ral atang chuan inhnem nan tak kan lo hmang ve thin," Mimii chuan a ti.
"Mizoram chu Jerusalem angah kan ngai, Israel fate'n Jerusalem an ngai ang hi a ni mai, kan lo ngai ve ngawih ngawih thin. Puitling nih ve thuai thuaia, Mizorama zin ve mawlh mai chu ka chak thin a, vanram tluk deuhthawah kan ngai a ni mai. Rangoon-ah chuan Kawl-ho hian min en hniam a, in hriatthiam theih dan tur chu - vairam zin changa vai-hovin Mizoram an hmusit ang deuh hi a ni. Mahse, Kawl-hovin min han hmuhsit deuh chang te chuan Mizoram chu kan innghahna ber a ni a, min chhantu turah kan ngai thin," a ti bawk.
Chu'ng thu a sawi lai chuan kei chu ka ngawi reng a, thil dang ka ngaihtuah phal lo. Ka khawngaih phak hauh lo ni mah se ka lo khawngaih ve em em a, mitthlaa Kawl-ho hmu chungin ka lo insehruh ve teuh mai a nih kha.
Thawnthu pakhat - "Jude the Obscure" tih kha ka rilru-ah chuan a lo lang a, Thomas Hardy-a ziak kha. Chu thawnthua a changtupa - Jude-a chuan university-a zir ve a chak em em mai a, a naupan lai atang tawha a rilru luahtu ber pawh chu chu a ni. Inchungah te hian a lawn a, university awmna lam nia a hriat, khaw lam hla tak lam chu a hawi vang vang thin. 'University' pawh ti phal lovin, 'Heavenly Jerusalem' a ti deuh kher thin a nih kha. Mimi te unauvin thlahlel em em maia Mizoram lam an rawn thlir lai te chu ka mitthlain ka'n din vel a, Jude-a ang khan 'Heavenly Jerusalem' chu an thleng zo ang em tih te ka lo ngaihtuah ve a nih chu!
Chutih lai chuan kan bul vela mipuite chuan kut an beng ta dur dur mai, dawhsana hnamlama lamte lawm nan kut an beng a ni. Khatiang lam kha ka la hre ngai miah lo. Zai pahin nula an inkaihkuah kual a, an hmaah pa pakhat hi thlangra keng chungin a lo zuang thauh thauh mai a nih kha. A kut khing dinglam leh veilamin thlangra chu a kiar lai ve veah a chelh a, thlangra thlah miah lovin a zuan khum thauh thauh mai.
"Hetiang hi eng lam nge? Ka la hre ngai miah lo..."
"Ka hre chiah lo, Thlangra lam an ti tlatin ka hria..."
Kan bul vela mite chu a'n zawt a, mahse, an lo hre hlawm lo. Lam hmuhnawm tak leh hautak tak mai a ni a, kan hnamin khatiang lam kan lo nei kha lawmawm ka ti. Zo hnam zingah chi peng hrang hrang kan awm a, tute lam emaw ber chu a ni ang. Mahse, chutiang ngaihtuah hman ka ni rih lo, Mimii'n a la sawi zo lo.
Hun a liam a, hriat loh karah Mimii te pawh an lo nula ve ta uaih mai. A rilru luahtu ber chu Mizoram a la ni ta reng a, Palova'n a pa zawnchhuah thuai thuai a duh ang mai khan Mizoram tlawhchhuah mawlh mai chu a nghakhlel thin.
Tum khat chu, a pa chu Aizawl lama a zin a ngai a, Mimii pawh a tel ve thei dawn hlauh mai. A va han lawm tehlul em!
Vawi khat pawh la hmu lo chunga inthlahrung lo taka 'kan ram' tia a lo sawi ve thin - Mizoram tlawh tur chuan a inbuatsaih ta a, tunah chuan a naupan lai atanga a thil tum - a 'aim in life' ni hiala mawi, Mizoram hmuh chu a hlawhtling ve dawn ta. 'Jerusalem'-ah chuan neitu chan chang takin a'n leng vel ang a, a mihring hmuh apiangte chu a unaute an nih dawn avangin chu ramah chuan a zalen halh mai dawn a ni.
Rangoon atang chuan Tahan an pan a, Tahan an han thleng chu, Mizoram an thleng ta emaw a ti ta pek! Tahan Bazar-ah Mizo nuhovin chawhmeh an lo zuar a, Duhlian tawnga an lo tawng a'n hriat chuan Mizoram an thleng ta emaw a ti ta a nih chu! Tahan Mizo nu a hmuhte chu an rethei em em mai a, a khawngaih hle. 'Jerusalem'-ah chuan tah leh rum te a awm tawh lo ang ti hiala ngaihtuah thin kha a ni a, mahse, chutia Mizo nu rethei tak tak a'n hmu ta mai chuan a rilru a ti-na a, "Mizorama kan unaute pawh chu an lo va han rethei si em!" a ti rilru ta vawng vawng mai a ni!
Chu zawng - a hresual a ni, kha kha Mizoram a ni hlei nem, Tahan khawpui a nih kha, Burma sipai sorkar hnuaia khawpui pawimawh tak kha.
A hresual tih a hriatchhuah hnu-ah chuan a thaw ta huai a, 'Jerusalem'-a cheng, a unaute chu mangan nikhuaah pawha belh tlak, sipai sorkar lakah pawha chhan theitu tur an ni ang tih beisei chungin an tumram chu an pan leh ta a ni.
An unaute khawsakna, Rangoon atanga 'kan ram' tia insawitheih nan taka an lo hman ve thin ram chu a thleng ta. Khawvela a ram neih chhun, tawngtai chang pawha a lam a hawi thin ram chu a hmu ve ta. A beisei hmu tak maw! Kan la hria ang chu.
Khua te chu a tawp a, ruahmanna awm map lova din a ni tih a hriat hliah hliah mai. Inhmun leh kawngpui te chu a chep em em a, bawlhhlawh intiang vum ther thur hmuh tur a tam hle. Khawpui mawi leh nuam, pangpar mawi tinrengte vulna Rangoon khawpui lakah chuan Mimii te 'Jerusalem' ve chu a dang hle. Mahse, a hawina lam apiangah a unaute a hmu a, a thil hmuh apiangah neitu chan a chang hliah hliah mai, mi ta a hmu lo. Mi hnam kara hnam tenau dinhmuna ding thin tan chuan Jerusalem nge nge a lo Jerusalem e!
Nikhua a lo rei a, vawi khat tal hmuh ve a lo beisei thin Aizawlah chuan a khawsa pha ve ta hial mai! Constable atanga DGP-a kaisang ta ang maiin Mimii chu a lawm a, sipai sorkarin duh tawka lal an hrawt thinna ram chu hnutiang a chhawn a ni ta deuh ber. Jerusalem-ah chuan khawpui mawi tak Rangoon-a a neih phak ngai loh - zalenna a nei ta!
Mahse, hnam dang kara a khawsak laia a neih ngai loh harsatna hrang hrang pawh a chhar thar nual. A tawng a awn a, a awki te pawh a thluk a dang deuh. A pianna leh seilenna hmun hre tawk an lo awm bawk nen, Mizo nula Mimii chu Jerusalem-ah chuan 'Burma-mi' a ni ta fo mai! 'Nghapih' te pawh a ni fo! Amah a mite hnenah a lo kal a, amah a mite'n an lo lawm si lo.
A rilru a na ve thin a, mahse, a vui ngai lo. Chuta chhapah Burma ram atanga rawn tlathla ve thenkhat chuan pawi an lo khawih fo a, Jerusalem-a chengte duh loh zawngin an khawsa fo bawk. Chu'ng te chu pawi a ti a, hrehawm a ti ngawih ngawih thin. Mahse, a vui ngai lo; Jerusalem-ah a khawsa a, hei lo chu ram dang a nei chuang lo.
Thil pakhat erawh na a ti ve a, a theihnghilh thei ngai lo, pa pakhatin a rum khum dan kha.
Chu pa chuan Mimii chu Burma-mi a ti a, foreigner a ti bawk. "Foreigner chu foreigner in ni mai," tiin thu a keuhthluk chawrh a, Mimii leh sangawi zawnpuite chu hnawk a ti hle. Amah lah chu rulling party-a a challang pawl tak, khawtlangah pawha a tawng ring pawl a ni lehnghal!
Mimii'n chu thu min hrilh lai chuan dawhsanah chuan nula pakhat hi a lo solo a, mahse, tunge a nih tih leh eng hla nge a sak tih ka hre lo. Zaithiam ka ti hek lo. Chutiang ka ngaihtuah thei lo, ka rilru-ah chuan 'Duhaisam' tih hla kha a rawn lang tlat. "Aw Zoram, ka ngai em a che... Nang lo chuan lunglawm a kim thei lo..." tih kha.
Chu hla chu ka sa ve fo thin a, mahse, mipui hma leh studio chhungahte sa lovin, mangang taka ka awm chang hian, a rem dan danin, zawi te tein, phun sep sep chungin ka sa ve thin.
A thluk chu mawi ka ti hauh lo, hetiang hla tluk hi ka ngainat zawng a ni lo hrim hrim. Mahse, thil hi a lo mak thei viau mai; rap music ka hre miah lo a, tin, ka tui lo hrim hrim a, mahse, Vincy-a rap hi ka ngaithla tluk tluk peih tlat! Chu chu Vincy-a tan pawh rap music tuipuitute ngaihthlak thin nih ai chuan lawmawm zawk turah ka ngai. Chuvang chu a nia 'Duhaisam' tih hla tluk ka ngainat loh thu pawh ka zep ngai loh ni. A thluk ngaina hauh lo chunga a hla ka han duh viau thei mai hi ka zep phal lo! Chutiang a lo nih theih chhan pawimawh ber lai chu helai chang hi a ni:
"Mahse vangkhua leta fan leh ni chuan,
I chhunga lungduh naufa zawngte;
'Khawchhak mi' tia hming min selin,
Sirah nemten puan ang min lo hnawl e."
Mi tu emaw chu Burma ram atangin phur em emin 'Jerusalem'-ah a rawn tlathla a, mahse, 'Nghapih' tiin an lo hmusit a ni chiang mai! Tlangbanah puan kan zar a, a tawt deuh avangin a engemaw ber chu a sirah kan hnawl tawm tawk thin ang hian, chu mi chu 'sirah nemten puan ang an lo hnawl' a ni tih pawh ka hre thei.
Mimii khan thil tul ti turin min kalsan a, kawm tur ka nei ta lo. Inngaizawng miah lova mipa leh hmeichhia kan inkawm hi, thil thianghlim tak niin ka hria a, ka thlahlel thin. Mahse, inkawm reng thu a awm lo a, kei pawh chu ka chhuak ve ta a ni.
Pawn chu ka rin aiin a lo vawt a, ni a tla tep tawh tih ka hrethiam mai. Chu ni chu zing lamah khawchhak atangin a rawn chhuak thin a, chu chu kan pa rawnkaite pawhin fiamthu nana hmangin, "Khawchhak atanga chhuakah chuan ni chiah thil tha a awm," an ti thin. Chu fiamthu chu ka hre fo a, fiamthu naran niin ka hre lo. A sawitute rilru puangchhuaktu niin ka hria. Mahse, keia rilru erawh khawchhak chhuak T Zorampela'n a luah tlat mai.
T Zorampela chu Zodi-a mi a ni tih ka hria a, Burma rama cheng thin, Mizopa a ni tih pawh ka hria. Hlaphuahthiam a ni a, a hla phuahte chu ka duh em em hlawm. 'Duhaisam' mawlh mai hian ka rilru a khawih thin. Ka naupan laiin "Mizo leh Paihte inkhel" ka hmu tawh a, chumi tum chuan pawi ka ti em em mai. Ka pa ka zawt ngat a, "Mizo leh Paihte a inkhelh theih em ni?" ka ti a nih kha. Chu'ng thil te chu a ni ta awm e, heti taka 'Duhaisam' ka tuipui chhan hi. Amah T Zorampela chu hmuh ka duh; "Nangmah i mite hnenah i lo kal a, nangmah i mite'n an lo duh si lo che em ni?" tia zawh ka duh a ni.
'Duhaisam' phuahtu chu biak ka tum thin a, mahse, ka be fuh hlei thei lo. A phone number ka neih te chu a lo dik lo leh thin.
Ni a liam, khuallian te'n motor zinchhuak tur an vailiam, Mimii nen chuan kan la inbe ta zel a, a chanchin ziak ka tum tih te pawh ka hrilh. Bul ka tan hnuah T Zorampela chu ka kawm thei ta hlauh mai.
Engmah kan sawi lo, 'Duhaisam' chauh lo chu.
He hla a phuah dan hi ka lo hre dik hauh lo mai! Zodi-ho kha an lar vanglaiin Aizawlah an rawn kal a, beat contest-a rawn tel an tum chu "Burma mi" tiin a huaihawttute'n an lo hnawl a, chuta Zorampela rilru na atang chuan he hla hi a rawn inbunchhuak ta hlawl mai tiin ka lo hre thin a nih kha. Chutiang chuan R Vanlawma te, Zikpuii Pa te leh L Keivom te pawhin an sawi a, chu'ng chu he hla chanchin ka hriatna hnar pawh a ni nghe nghe. Chutiang a lo ni lo; Burma rama Zorampela te mikhualte chuan Mizoram mipuiin 'Burma mi' tia an lo hmusit thin chu na an tih thu an sawi thin a, chu chuan T Zorampela rilru ti-na ve lehin, 'Duhaisam' a lo chhuak ta a lo ni zawk.
T Zorampela te chu Mandalay-ah an khawsa thin a, Burma-a cheng Mizo, Mizorama zinthlate chuan Mandalay-ah hian T Zorampela te in chu thlen inah an neih thin. Chu'ng mikhualte chuan Mizoram mipuiin hmusit taka hnam dang ena an lo en thin chu na an ti em em a, an titi ngaithlatu T Zorampela pawh chuan na a lo ti ve em em thin. "Ka rilru kha a na tak tak, ka huatpui a ni. Mizo fir tak kan ni a, Mizo kan nih pawh kan chhuang em em a, chutiang a nih laia Mizo-a min lo pawm lo chu na ka ti a, ka rilru-ah chu chu a awm reng thin," tiin min hrilh.
Chu rilru na chuan T Zorampela chu a kalsan lo a, William Wordworth-a ang khan a rilru luahtu chu a thinlung chhungrilah chuan hun engemaw chen a up ta a ni. Tichuan, Wordworth-a ang bawkin, a thinlung so buah buah a reh hnuah chuan, fim karin a'n ngaihtuah a, 'Duhaisam' chu a lo chhuak ta. Wordsworth-a poetry hrilhfiah dan - 'Emotions recollected after tranquility' tih kha hetiang hi a ni ang em aw?
Kawl ramah, chhaktiang kawlrawnah chuan Zofa engemaw zat an cheng a, chu'ng mite chuan 'Duhaisam' chu an sa ta chuah chuah mai. Babulon sala tang Israel fate'n: "Aw Jerusalem, nang ka theihnghil che ai chuan ka lei hi ka dangah bet tlat rawh se..." an ti ang mai khan, "Chhaktiang kawlrawnah hian leng mah ila... I sakhming sawi reng kan bang thei si lo..." tiin an Jerusalem ve chu an au ta a ni.
"Aw Zoram, ka ngai em a che...Nang lo chuan lawm a kim thei lo..." an tih lawm lawm hnu chiaha, "Mahse vangkhua leta fan leh ni chuan... I chhunga lungduh naufa zawngte'n... 'Khawchhak mi' tia hming min selin... Sirah nemten puan ang min lo hnawl e..." an han ti leh hian a ni min run thin ni!
Zikpuii Pa chuan, “Ngaihthlak pah hian kan hnukulh insum hi chil kan lem ri khalh khalh mai a ni. Vaiho pawhin an hriatin, ‘he hla in ngaihthlak apiang hian Mizoho hi engatinge maw in ngawih leh thuap thin le?’ te an ti mai mai a. Ngawi lo thei kan ni hlei nem, kan in chhung khur chungchangah hem thlak an awm tlat alawm,” tiin he hla chungchang hi a sawi. Zikpuii Pa sawi dan ka'n hrechhuak chu, he hla an sak laia Mimii te awm thin dan ka hre chak ta pek!
"Mahse vangkhua leta fan leh ni chuan... I chhunga lungduh naufa zawngte'n... 'Khawchhak mi' tia hming min selin... Sirah nemten puan ang min lo hnawl e..." an tih laia an hmel awm dan a ni ka hriat chak chu.
Mahse, Mimii kha ka be fuh thei ta reng reng lo.
Mi hi an ni ve e maw - kei chu ka thil mamawh hi ka mamawh hunah tak hian a bo leh tlat zel a, puh tur hre mang si lo hian ka thin a rim fo reng a ni. Mimii pawh Vanapa Hall kawtah te, Zarkawt kawnah te leh thingpui dawrah te ka hmu ka hmu kha a ni ngai a, ka hmuh duh hunah erawh ka tawng thei ta reng reng lo. Ka'n phone thin a, a tlang thei lo. A tlang changin a la ngai bawk si lo. Zawng ila, thlarau bo zawn ang mai a nia, a vang em em mai si.
Engpawhnise, ka hmuh hunah Mimii chu ka la zawt ngat ang.
Vanapa Hall bathlarah chuan Chin state-a mautam tamin a sawisak zek hnute thlalak a intar dal mai. Riltamnain mihring a tihhrehawm theihzia a lang chiang hle a, mi thenkhatin an riltam vanga chhia leh tha hriatna an hloh thin te pawh ka hrethiam rum rum mai. Mahse, en zel duh mah ila ka hman tawh lo; a chhungah ka unaute an awm a, eng nge an tih ka hre chak tlat.
Ka lut a, hmelhriat ka hmu mai lo. Lehkhathiam hna hmu lo, vei ngah em em awmkhawmho zinga matric pass thei lo lo awm ve ang maiin ka hawihai ta mai mai a, han thut maina tur pawh ka hre lo. Mahse, let leh thei ka ni lo, an thawm chuan min ko tlat.
Inthlahrung tak chungin thutna awl remchang laiah chuan ka mawng neih chhun chu ka'n hung ve a, dawhsana an chetla vel te chu hmuhnawm ti takin ka thlir ta a ni.
Chin National Day an hmang a, an hlim ngang mai. Chin National Day leh Mizoram State Day a inrual chiah mai tih ka hrechhuak a, ka lawm ang reng hle. Ka lawm chhan erawh ka hre chiah lo. Ka'n ngaihtuah a, Paite-ho ni pawimawh - Zomi Nam Ni pawh February ni 20 tho a lo ni. 'Keini Zofate tan hian February ni 20 hi a lo pawimawh viau mai aaa...' ka ti rilru a, 'Mizoram State Day chu a ropui ber ang em aw?' tiin ka ngaihtuah ta lek lek mai! Thenkhat chuan he ni hi India bawih kan nihzia nemnghehna ni-ah an ngai tlat a nih hi. Khawvel politics hi eng tin nge a inher zel dawn kan hre lo; world map hian kum 10 a daih ngai lo tia mi thenkhat sawi ka lo hre ve tawh. Chuti a nih chuan khawvel politics inher vel hian Zofate hi kawng danga min chhem len daih hun te pawh a awm leh thei a ni tihna a ni a, tuna Tendulkar-a te nena unau emaw lo intih ve ngawt te hian min tidal thei mai awm mange. Ka hre bik lo. Kan la hria ang chu.
Chutiang thil te ngaihtuaha ka rilru ka kawm melh melh lai chuan Mimii'n min rawn hmu hlauh mai. Min rawn pan phei a, hun engemaw chen inawmbosan hnua inhmu leh ta ni awm fahrana kan inchibai hluai hnuah ka bulah chuan a rawn thu ve ta a ni.
Eng engemaw kan sawi a, thawm ri bur bur karah chuan kan titi tui hle. Ka tih dan ngaiin Burma ram chanchin ka zawt leh a, tum dang ang bawkin chu bawk chu thupuiah kan neih leh ta a ni.
Sipai sorkarin Myanmar tiin an ram hming an thlak a, mahse, chu sipai sorkar chu China chauh lo khawi sorkar mahin sorkarah an pawm lo, Myanmar tih pawh chu an hmanpui lo. Kei pawh Burma sipai sorkar pawm lotu ka nih ve avangin Myanmar tih hi ka hmang duh ngai lo a, mahse, ka rin aiin khi sipai sorkar khi ka lakah an vui lo! Mimii nen pawh chuan Myanmar kan sawi lo, Burma ngat a ni kan sawi ni.
An naupan laia Rangoon atanga Mizoram chungchang an sawi thin dan chungchang chu Mimii titi tui ber fo a ni a, nuhovin mahni hrisel lohna chanchin sawi nuam an ti ang mai hi a ni, heti lam sawi tawh chuan top-up thun a ngai ngai lo. Ngaihthlak peih leh peih lo a ni mai.
"Kan titi tui ber a ni a, puitling nih ve thuai thuaia, Mizoram hmuh ve ngawt kan nghakhlel thin. Mizoram hi ral atangin kan rawn thlir ngawih ngawih thin a ni ber mai," a ti a, chu mawlh chu a ni ka rilru tidanglam thintu chu.
Mimii te chhung hi Rangoon-a khawsa an ni a, an unau pawh chu khawpuia seilian chu an ni. A nu leh pa te chu Mizorama pianga seilian an ni a, Mizoram buai lai khan Rangoon-ah hian tlanchhiain, an inbengbel ta a ni awm e. A nu chuan muthmunah te, thuthmunah te, buh thap pah te leh eirawngbawl pah tein Mimii te unau chu Mizoram chanchin a hrilh thin a, Mimii te unau chuan thawnthu ngaihnawm tak angin an lo ngaithla khiau thin.
"Ka nu puantah lai te hian a bulah ka lo thu a, Mizoram chanchin hi min hrilh melh melh thin. 'Khutah, khawthlang lamah khuan Mizoram a awm a, chu chu kan ram a ni. kan unaute awmna a ni a, ram nuam tak a ni,' a ti a, Mizoram chu ka lo ngai ve em em thin. Ka nu pawh chuan a ngai thei em em mai a, 'hetah mikhual ni mah ila, khutah khuan ram kan nei a,' tiin a sawi a, ral atang chuan inhnem nan tak kan lo hmang ve thin," Mimii chuan a ti.
"Mizoram chu Jerusalem angah kan ngai, Israel fate'n Jerusalem an ngai ang hi a ni mai, kan lo ngai ve ngawih ngawih thin. Puitling nih ve thuai thuaia, Mizorama zin ve mawlh mai chu ka chak thin a, vanram tluk deuhthawah kan ngai a ni mai. Rangoon-ah chuan Kawl-ho hian min en hniam a, in hriatthiam theih dan tur chu - vairam zin changa vai-hovin Mizoram an hmusit ang deuh hi a ni. Mahse, Kawl-hovin min han hmuhsit deuh chang te chuan Mizoram chu kan innghahna ber a ni a, min chhantu turah kan ngai thin," a ti bawk.
Chu'ng thu a sawi lai chuan kei chu ka ngawi reng a, thil dang ka ngaihtuah phal lo. Ka khawngaih phak hauh lo ni mah se ka lo khawngaih ve em em a, mitthlaa Kawl-ho hmu chungin ka lo insehruh ve teuh mai a nih kha.
Thawnthu pakhat - "Jude the Obscure" tih kha ka rilru-ah chuan a lo lang a, Thomas Hardy-a ziak kha. Chu thawnthua a changtupa - Jude-a chuan university-a zir ve a chak em em mai a, a naupan lai atang tawha a rilru luahtu ber pawh chu chu a ni. Inchungah te hian a lawn a, university awmna lam nia a hriat, khaw lam hla tak lam chu a hawi vang vang thin. 'University' pawh ti phal lovin, 'Heavenly Jerusalem' a ti deuh kher thin a nih kha. Mimi te unauvin thlahlel em em maia Mizoram lam an rawn thlir lai te chu ka mitthlain ka'n din vel a, Jude-a ang khan 'Heavenly Jerusalem' chu an thleng zo ang em tih te ka lo ngaihtuah ve a nih chu!
Chutih lai chuan kan bul vela mipuite chuan kut an beng ta dur dur mai, dawhsana hnamlama lamte lawm nan kut an beng a ni. Khatiang lam kha ka la hre ngai miah lo. Zai pahin nula an inkaihkuah kual a, an hmaah pa pakhat hi thlangra keng chungin a lo zuang thauh thauh mai a nih kha. A kut khing dinglam leh veilamin thlangra chu a kiar lai ve veah a chelh a, thlangra thlah miah lovin a zuan khum thauh thauh mai.
"Hetiang hi eng lam nge? Ka la hre ngai miah lo..."
"Ka hre chiah lo, Thlangra lam an ti tlatin ka hria..."
Kan bul vela mite chu a'n zawt a, mahse, an lo hre hlawm lo. Lam hmuhnawm tak leh hautak tak mai a ni a, kan hnamin khatiang lam kan lo nei kha lawmawm ka ti. Zo hnam zingah chi peng hrang hrang kan awm a, tute lam emaw ber chu a ni ang. Mahse, chutiang ngaihtuah hman ka ni rih lo, Mimii'n a la sawi zo lo.
Hun a liam a, hriat loh karah Mimii te pawh an lo nula ve ta uaih mai. A rilru luahtu ber chu Mizoram a la ni ta reng a, Palova'n a pa zawnchhuah thuai thuai a duh ang mai khan Mizoram tlawhchhuah mawlh mai chu a nghakhlel thin.
Tum khat chu, a pa chu Aizawl lama a zin a ngai a, Mimii pawh a tel ve thei dawn hlauh mai. A va han lawm tehlul em!
Vawi khat pawh la hmu lo chunga inthlahrung lo taka 'kan ram' tia a lo sawi ve thin - Mizoram tlawh tur chuan a inbuatsaih ta a, tunah chuan a naupan lai atanga a thil tum - a 'aim in life' ni hiala mawi, Mizoram hmuh chu a hlawhtling ve dawn ta. 'Jerusalem'-ah chuan neitu chan chang takin a'n leng vel ang a, a mihring hmuh apiangte chu a unaute an nih dawn avangin chu ramah chuan a zalen halh mai dawn a ni.
Rangoon atang chuan Tahan an pan a, Tahan an han thleng chu, Mizoram an thleng ta emaw a ti ta pek! Tahan Bazar-ah Mizo nuhovin chawhmeh an lo zuar a, Duhlian tawnga an lo tawng a'n hriat chuan Mizoram an thleng ta emaw a ti ta a nih chu! Tahan Mizo nu a hmuhte chu an rethei em em mai a, a khawngaih hle. 'Jerusalem'-ah chuan tah leh rum te a awm tawh lo ang ti hiala ngaihtuah thin kha a ni a, mahse, chutia Mizo nu rethei tak tak a'n hmu ta mai chuan a rilru a ti-na a, "Mizorama kan unaute pawh chu an lo va han rethei si em!" a ti rilru ta vawng vawng mai a ni!
Chu zawng - a hresual a ni, kha kha Mizoram a ni hlei nem, Tahan khawpui a nih kha, Burma sipai sorkar hnuaia khawpui pawimawh tak kha.
A hresual tih a hriatchhuah hnu-ah chuan a thaw ta huai a, 'Jerusalem'-a cheng, a unaute chu mangan nikhuaah pawha belh tlak, sipai sorkar lakah pawha chhan theitu tur an ni ang tih beisei chungin an tumram chu an pan leh ta a ni.
An unaute khawsakna, Rangoon atanga 'kan ram' tia insawitheih nan taka an lo hman ve thin ram chu a thleng ta. Khawvela a ram neih chhun, tawngtai chang pawha a lam a hawi thin ram chu a hmu ve ta. A beisei hmu tak maw! Kan la hria ang chu.
Khua te chu a tawp a, ruahmanna awm map lova din a ni tih a hriat hliah hliah mai. Inhmun leh kawngpui te chu a chep em em a, bawlhhlawh intiang vum ther thur hmuh tur a tam hle. Khawpui mawi leh nuam, pangpar mawi tinrengte vulna Rangoon khawpui lakah chuan Mimii te 'Jerusalem' ve chu a dang hle. Mahse, a hawina lam apiangah a unaute a hmu a, a thil hmuh apiangah neitu chan a chang hliah hliah mai, mi ta a hmu lo. Mi hnam kara hnam tenau dinhmuna ding thin tan chuan Jerusalem nge nge a lo Jerusalem e!
Nikhua a lo rei a, vawi khat tal hmuh ve a lo beisei thin Aizawlah chuan a khawsa pha ve ta hial mai! Constable atanga DGP-a kaisang ta ang maiin Mimii chu a lawm a, sipai sorkarin duh tawka lal an hrawt thinna ram chu hnutiang a chhawn a ni ta deuh ber. Jerusalem-ah chuan khawpui mawi tak Rangoon-a a neih phak ngai loh - zalenna a nei ta!
Mahse, hnam dang kara a khawsak laia a neih ngai loh harsatna hrang hrang pawh a chhar thar nual. A tawng a awn a, a awki te pawh a thluk a dang deuh. A pianna leh seilenna hmun hre tawk an lo awm bawk nen, Mizo nula Mimii chu Jerusalem-ah chuan 'Burma-mi' a ni ta fo mai! 'Nghapih' te pawh a ni fo! Amah a mite hnenah a lo kal a, amah a mite'n an lo lawm si lo.
A rilru a na ve thin a, mahse, a vui ngai lo. Chuta chhapah Burma ram atanga rawn tlathla ve thenkhat chuan pawi an lo khawih fo a, Jerusalem-a chengte duh loh zawngin an khawsa fo bawk. Chu'ng te chu pawi a ti a, hrehawm a ti ngawih ngawih thin. Mahse, a vui ngai lo; Jerusalem-ah a khawsa a, hei lo chu ram dang a nei chuang lo.
Thil pakhat erawh na a ti ve a, a theihnghilh thei ngai lo, pa pakhatin a rum khum dan kha.
Chu pa chuan Mimii chu Burma-mi a ti a, foreigner a ti bawk. "Foreigner chu foreigner in ni mai," tiin thu a keuhthluk chawrh a, Mimii leh sangawi zawnpuite chu hnawk a ti hle. Amah lah chu rulling party-a a challang pawl tak, khawtlangah pawha a tawng ring pawl a ni lehnghal!
Mimii'n chu thu min hrilh lai chuan dawhsanah chuan nula pakhat hi a lo solo a, mahse, tunge a nih tih leh eng hla nge a sak tih ka hre lo. Zaithiam ka ti hek lo. Chutiang ka ngaihtuah thei lo, ka rilru-ah chuan 'Duhaisam' tih hla kha a rawn lang tlat. "Aw Zoram, ka ngai em a che... Nang lo chuan lunglawm a kim thei lo..." tih kha.
Chu hla chu ka sa ve fo thin a, mahse, mipui hma leh studio chhungahte sa lovin, mangang taka ka awm chang hian, a rem dan danin, zawi te tein, phun sep sep chungin ka sa ve thin.
A thluk chu mawi ka ti hauh lo, hetiang hla tluk hi ka ngainat zawng a ni lo hrim hrim. Mahse, thil hi a lo mak thei viau mai; rap music ka hre miah lo a, tin, ka tui lo hrim hrim a, mahse, Vincy-a rap hi ka ngaithla tluk tluk peih tlat! Chu chu Vincy-a tan pawh rap music tuipuitute ngaihthlak thin nih ai chuan lawmawm zawk turah ka ngai. Chuvang chu a nia 'Duhaisam' tih hla tluk ka ngainat loh thu pawh ka zep ngai loh ni. A thluk ngaina hauh lo chunga a hla ka han duh viau thei mai hi ka zep phal lo! Chutiang a lo nih theih chhan pawimawh ber lai chu helai chang hi a ni:
"Mahse vangkhua leta fan leh ni chuan,
I chhunga lungduh naufa zawngte;
'Khawchhak mi' tia hming min selin,
Sirah nemten puan ang min lo hnawl e."
Mi tu emaw chu Burma ram atangin phur em emin 'Jerusalem'-ah a rawn tlathla a, mahse, 'Nghapih' tiin an lo hmusit a ni chiang mai! Tlangbanah puan kan zar a, a tawt deuh avangin a engemaw ber chu a sirah kan hnawl tawm tawk thin ang hian, chu mi chu 'sirah nemten puan ang an lo hnawl' a ni tih pawh ka hre thei.
Mimii khan thil tul ti turin min kalsan a, kawm tur ka nei ta lo. Inngaizawng miah lova mipa leh hmeichhia kan inkawm hi, thil thianghlim tak niin ka hria a, ka thlahlel thin. Mahse, inkawm reng thu a awm lo a, kei pawh chu ka chhuak ve ta a ni.
Pawn chu ka rin aiin a lo vawt a, ni a tla tep tawh tih ka hrethiam mai. Chu ni chu zing lamah khawchhak atangin a rawn chhuak thin a, chu chu kan pa rawnkaite pawhin fiamthu nana hmangin, "Khawchhak atanga chhuakah chuan ni chiah thil tha a awm," an ti thin. Chu fiamthu chu ka hre fo a, fiamthu naran niin ka hre lo. A sawitute rilru puangchhuaktu niin ka hria. Mahse, keia rilru erawh khawchhak chhuak T Zorampela'n a luah tlat mai.
T Zorampela chu Zodi-a mi a ni tih ka hria a, Burma rama cheng thin, Mizopa a ni tih pawh ka hria. Hlaphuahthiam a ni a, a hla phuahte chu ka duh em em hlawm. 'Duhaisam' mawlh mai hian ka rilru a khawih thin. Ka naupan laiin "Mizo leh Paihte inkhel" ka hmu tawh a, chumi tum chuan pawi ka ti em em mai. Ka pa ka zawt ngat a, "Mizo leh Paihte a inkhelh theih em ni?" ka ti a nih kha. Chu'ng thil te chu a ni ta awm e, heti taka 'Duhaisam' ka tuipui chhan hi. Amah T Zorampela chu hmuh ka duh; "Nangmah i mite hnenah i lo kal a, nangmah i mite'n an lo duh si lo che em ni?" tia zawh ka duh a ni.
'Duhaisam' phuahtu chu biak ka tum thin a, mahse, ka be fuh hlei thei lo. A phone number ka neih te chu a lo dik lo leh thin.
Ni a liam, khuallian te'n motor zinchhuak tur an vailiam, Mimii nen chuan kan la inbe ta zel a, a chanchin ziak ka tum tih te pawh ka hrilh. Bul ka tan hnuah T Zorampela chu ka kawm thei ta hlauh mai.
Engmah kan sawi lo, 'Duhaisam' chauh lo chu.
He hla a phuah dan hi ka lo hre dik hauh lo mai! Zodi-ho kha an lar vanglaiin Aizawlah an rawn kal a, beat contest-a rawn tel an tum chu "Burma mi" tiin a huaihawttute'n an lo hnawl a, chuta Zorampela rilru na atang chuan he hla hi a rawn inbunchhuak ta hlawl mai tiin ka lo hre thin a nih kha. Chutiang chuan R Vanlawma te, Zikpuii Pa te leh L Keivom te pawhin an sawi a, chu'ng chu he hla chanchin ka hriatna hnar pawh a ni nghe nghe. Chutiang a lo ni lo; Burma rama Zorampela te mikhualte chuan Mizoram mipuiin 'Burma mi' tia an lo hmusit thin chu na an tih thu an sawi thin a, chu chuan T Zorampela rilru ti-na ve lehin, 'Duhaisam' a lo chhuak ta a lo ni zawk.
T Zorampela te chu Mandalay-ah an khawsa thin a, Burma-a cheng Mizo, Mizorama zinthlate chuan Mandalay-ah hian T Zorampela te in chu thlen inah an neih thin. Chu'ng mikhualte chuan Mizoram mipuiin hmusit taka hnam dang ena an lo en thin chu na an ti em em a, an titi ngaithlatu T Zorampela pawh chuan na a lo ti ve em em thin. "Ka rilru kha a na tak tak, ka huatpui a ni. Mizo fir tak kan ni a, Mizo kan nih pawh kan chhuang em em a, chutiang a nih laia Mizo-a min lo pawm lo chu na ka ti a, ka rilru-ah chu chu a awm reng thin," tiin min hrilh.
Chu rilru na chuan T Zorampela chu a kalsan lo a, William Wordworth-a ang khan a rilru luahtu chu a thinlung chhungrilah chuan hun engemaw chen a up ta a ni. Tichuan, Wordworth-a ang bawkin, a thinlung so buah buah a reh hnuah chuan, fim karin a'n ngaihtuah a, 'Duhaisam' chu a lo chhuak ta. Wordsworth-a poetry hrilhfiah dan - 'Emotions recollected after tranquility' tih kha hetiang hi a ni ang em aw?
Kawl ramah, chhaktiang kawlrawnah chuan Zofa engemaw zat an cheng a, chu'ng mite chuan 'Duhaisam' chu an sa ta chuah chuah mai. Babulon sala tang Israel fate'n: "Aw Jerusalem, nang ka theihnghil che ai chuan ka lei hi ka dangah bet tlat rawh se..." an ti ang mai khan, "Chhaktiang kawlrawnah hian leng mah ila... I sakhming sawi reng kan bang thei si lo..." tiin an Jerusalem ve chu an au ta a ni.
"Aw Zoram, ka ngai em a che...Nang lo chuan lawm a kim thei lo..." an tih lawm lawm hnu chiaha, "Mahse vangkhua leta fan leh ni chuan... I chhunga lungduh naufa zawngte'n... 'Khawchhak mi' tia hming min selin... Sirah nemten puan ang min lo hnawl e..." an han ti leh hian a ni min run thin ni!
Zikpuii Pa chuan, “Ngaihthlak pah hian kan hnukulh insum hi chil kan lem ri khalh khalh mai a ni. Vaiho pawhin an hriatin, ‘he hla in ngaihthlak apiang hian Mizoho hi engatinge maw in ngawih leh thuap thin le?’ te an ti mai mai a. Ngawi lo thei kan ni hlei nem, kan in chhung khur chungchangah hem thlak an awm tlat alawm,” tiin he hla chungchang hi a sawi. Zikpuii Pa sawi dan ka'n hrechhuak chu, he hla an sak laia Mimii te awm thin dan ka hre chak ta pek!
"Mahse vangkhua leta fan leh ni chuan... I chhunga lungduh naufa zawngte'n... 'Khawchhak mi' tia hming min selin... Sirah nemten puan ang min lo hnawl e..." an tih laia an hmel awm dan a ni ka hriat chak chu.
Mahse, Mimii kha ka be fuh thei ta reng reng lo.
Mi hi an ni ve e maw - kei chu ka thil mamawh hi ka mamawh hunah tak hian a bo leh tlat zel a, puh tur hre mang si lo hian ka thin a rim fo reng a ni. Mimii pawh Vanapa Hall kawtah te, Zarkawt kawnah te leh thingpui dawrah te ka hmu ka hmu kha a ni ngai a, ka hmuh duh hunah erawh ka tawng thei ta reng reng lo. Ka'n phone thin a, a tlang thei lo. A tlang changin a la ngai bawk si lo. Zawng ila, thlarau bo zawn ang mai a nia, a vang em em mai si.
Engpawhnise, ka hmuh hunah Mimii chu ka la zawt ngat ang.
No comments:
Post a Comment