Thil tha lo titute avangin intilungngai duh suh la...

Bible chuan thil tha lo titute avanga intilungngai lo turin min hrilh; hlobet anga ah thluka an awm thuai tur thu te, hnim hring anga an la vuai dawn thu te min hrilh a nih kha. Mahse, hlobet anga ah thluka awm thuai pawh hlau thei lo khawpin hlemhletna chuan min chiahzawp fo si!

Kum 40 chung lam mi thenkhat chu zawhna siamsa (questionaire) hmangin 'corruption' leh a nghawng chungchanga an ngaihdan te Zozam Weekly chuan a zawt a, chuta thil lo lang chu - kut tling lova sum lalutte hian an tuhrah sengin an tuar tih leh sorkar inawpna a that loh avangin Mizote zingah rinawmna a tlahniam tih hi a ni.

Zozam Weekly kum 5 tlin lawmna atana survey neihah hian 'questionaire' 100 siamin kum 40 tling tawh mi thenkhat ngaihdan lak a ni a, kum 40 chin tih a nih chhan hi tawnhriat ngah tawh deuh chin ngaihdan chu rintlak tura ngaih a nih vang a ni.

Ngaihdan thawhtu zinga za zela 90.62 zet chuan tunlai Mizote hi hnam rinawmah an ngai lo a, za zela 84.37 te chuan rinawmna tlakhniam chhan chu sorkar inawpna that loh vangah an ngai.

Ngaihdan thawhtute hi mi chi hrang hrang - sipai bang, puanthui, social worker, Kohhran rawngbawltu, officer pension, sumdawng, sorkar hnathawk, tlawmngai pawl hruaitu leh mi hrang hrang an ni a, an inpawlh tha hle. Chu'ng mite ngaihdan atanga teh chuan, tuna Mizote hi hnam rinawm kan ni lo a, sorkar inawp dan tha lo chu a chhan ber niin, rambuai hnuah rinawmna a tlahniam.

'Kut tling lova sum lalutte hian an tuar em?' tih zawhna chu chhan mai har an ti tlangpui niin a lang. Awlsam taka 'tuar e' ti thei an awm nawk laiin 'Pathian hremna hi chawp leh chilhin a lo thleng mai lo a...' han ti te leh 'an thlahteah a lang' ti te an thahnem hle. 'Tuar' tih chin pawh hi a lo inang diak diak thei lo a, 'Kan hnam hi kan la naupang em a, Pathian hian tun thut thutah a hrem ziah lem si lo a, chuvangin kei chuan an tuar lai ka la hmu rih lo. Mahse, an la tuar lo maiah ka ngai a, Pathianin a la hrem ang tih ka ring tho,' tih ngaihdan nei an thahnem viau bawk.

Ngaihdan thawhtu zinga za zela 59.37 chuan kut tling lova sum lalutte hian an tuar tih an sawi a, chutiang ngaihdan neite chu tlema upa lam, rambuai hma atanga rual lo pawl tawh an ni tlangpui. Za zela 37.5 te chuan 'an tuar lo' an ti.

Kut tling lova sum lalutte'n an tawrh leh tawrh loh chungchangah hian Aizawl Theological College vice principal Rev Dr Vanlalchhuanawma chuan Kristiante ngaihdan sawiin, "Kristiante ngaihdanah chuan kut tling lova sum lalut chu Pathianin a hrem tih a ni," tiin Zozam Weekly a hrilh.

"Chawp leh chilha hremna a awm a, a chawp leh chilh lo pawh a awm ang. Thil tisualtu chu Pathian chuan a hrem thin, a lang nghal ziah lo mai a ni," a ti.

"Sim chu a ngaidam a, mahse, a ngaihdamna hian hremna a pumpelhtir dan chin hriatthiam a har. Davida pawh Pathianin a ngaidam a, mahse, a ngaihdamna kha a na viau tho," a ti bawk.

Hetih rual hian, "Pathian hian min hrem zel se chu dam tlak kan awm lo ang. Kan dam hi A khawngaihna a ni tih kan hriat tel a tul," a ti bawk.

"Zofate zinkawngah (Zalenna mei a mit tur a ni lo)" tih ziaktu R Zamawia chuan a thil lo tawn tawh hrang hrangte a'n thlirkirin, "Mi currupt te hi an tluang lo. Kut tling lova sum lakluh vanga hausate hi kan awt thin a, mahse, an dinhmin dik tak hi hrechiang ila chu tumah hian kan awh ka ring lo," tiin a sawi.

A tlangval lai atanga vawiin thlengin corruption vanga tuar a hmu hnem tawh tih a sawi a, contractor, mahni hnaa rinawm lo te, dawt bill lak ching te, eiruk ching officer te, kawng hrang hrangah sawi tur a hre teuh tih a sawi. Zalenna suala rammu tawh, ramhnuai sorkar defence minister hlui R Zamawia chuan, "Ral lak sum it ching te pawh an awhawm loh. Hmelma te chunga rawng lutuk te, mipat hmeichhiatna lama tlante hi an awhawm loh, tawrh an nei," a ti.

MLA hlui, IPS officer hlui ni bawk FLR Siama pawhin, "Kut tling lova sum lalut te, mi corrupt hrim hrimte hi an awhawm rei lo, thil hi a mak ang reng khawp mai, mi thenkhat hi chuan tu zar ber nge tih pawh hriat lohvin an tuar leh mai thin," tiin a ngaihdan Zozam Weekly a hrilh. Chutih rual chuan, "Kan sualna ang hian thungrulh ni zel ila tumah hi ni khat pawh dam tlak kan awm lo ang," a ti thung.

"Kan chak lo, kan nghet lo a ni. Civilization kan hmelhriatna hi kum 100 awrh a ni a, khawvel hian min nuai chak lutuk a, kan nghet hman lo. Rual kan awt a, kan hmanhmawh si," tiin Mizo zinga hlemhletna a hluar chhan a sawi.

Tunlai Mizote hi hnam rinawm tia chhal ngam kan ni em?
Ni - 6.25
Ni lo - 90.62
Ngaihdan Neilo - 3.22

Eng tik hun lai atangin nge rinawmna a bo tan?
Sapho lo luh hma -
Rambuai hma - 3.22
Rambuai hnu - 71.87
UT hnu - 18.75
State nih hnu - 3.22

Rinawmna tlakhniam chhan chu
Sorkar inawpna tha
lo vang - 84.37
Kohhranin a vei lo - 6.25
Zirna kalphung dik
loh vang - 6.25
Thil dang - 9.37

I hmuh ve chinah kut tling lova sum lalutte hian an tuar em?
Tuar - 59.37
Tuar lo - 37.5
Ngaihdan nei lo - 3.22


Sociologist a ni a, sociology lamah chuan a hmarchhak huap pawha pa challang a ni. NEHU-ah hun engemaw chen proffesor a nih hnuah pension-in a chhuak a, William Carey University-ah vice chanchellor hna a thawk leh. UGC atangin chawimawina chungchuang ‘Eneritus Professorship’ pek ngat a ni a, Mizo zingah mai ni lo NEHU atang pawha dawng awm chhun a ni. Khawtlang nun zirmi Prof C Nunthara chuan tiang hian corruption leh Mizote khawtlang nun chungchanga a ngaihdan Zozam Weekly a hrilh.

Tunlai Mizote hi hnam rinawm tia chhal ngam kan ni em?
Mizote hi kan chhehvel hnam dangte nena inkhaikhin ralah chuan chhe lailet der chu kan ni hauh lo. Kan hnam nunphung rinawmna sulhnu leh Kristianna hnuhma hmuh theihin a awm a, kan tlangmi puite aiin kan chhe bik lo. Tuna kan dinhmun hi hman ngaihtuah chuan a chhe ta hle mai zawk a ni. Mizote hi hnam rinawm, veng leh vengte inring chat ngam hnam kan ni thin. Thian chhan thih ngam, sa leh ral lakah pawh thiante tlansan ngai lo hnam kan ni. Kan thil neih zawng zawng a inpho lang vek a, chuti chung chuan tuman kawng kalh a ngai ngai hauh lo. |henawm khawvengte tana kawhmawhbawl leh phurrit tuman an duh ngai hek lo. Tlawmngai hnam kan ni.

Rinawmna a tlahniam hle nia sawi fo a ni a, a tlakhniam chhan eng nge ni ang?
Rinawmna leh dikna hi a kal kawp tlat a. Midik chu an rinawm tlangpui a, mirinawm chu an dik tlangpui bawk. Ram khawii pawh diknain hmun a chan lohna hmun apiangah mi rethei rahbehin an awm a, mipui an rum thin a ni. Mizoramah pawh diknain hmun a chan loh apiangin mipui kan rum thin a nih hi. Dikna in sorkarah hmun a chan lohvin corruption a hluar a, kan rinawm lo a, mimal zalenna a bo bawk thin a ni.

Tunlai khawvel hi rinawm lohna khawvel a ni ringawt ta mai. Setana thlarauvin ro a rel nasa a, bumna khawvelah kan cheng mek a ni. Mizote pawh hemi boruak hian min rawn hrut ve tho a, kan bang chuang lo. Mihring kan nih vang hrim hrima basic right kan neih ve te hi rahbehin an awm thin a nih hi. Sap ramah khu chuan mithiam (intellectuals) te'n thudik an auchhuahpuiin dawt an chapchar ngam thin a, an ziaawm phah. Mizoramah chuan kan mithiam te'n hei hi an mawhphurhnaah an la dah lo deuh a, a pawi khawp.

Mizo society hi inthlak danglam mek nia sawi a ni a, hei hi i pawm em? Inthlak mek ni ta se, kawng dik kan zawhin i hria em?
Sapin min rawn awp a, 'cash economy' an rawn tichhuak a, kan dinhmun a lo danglam ta. Kan khaw hawi a lo zau deuh a, pawl kan lo din ve tan ta a. YMA (YLA) leh Mizo Union te a lo ding ve ta a, pawl dang dang pawh a lo ding zel. Lal ban a nih hnu phei kha chuan Mizo Lal Association thlenga din a lo ni ta. Mahse association sum a chingpen deuh zel a, a thang duang thei lo. Mizo rinawmna a tlahniam ta em ni? Hmeithai, mi chanhai chawmdawla tanpui vartu YMA pawh hian tlawmngaihna hi kan hlamchhiah ta em ni? Tlawmngai tur chuan meeting-a rel phawt a ngai ta, thinlung chhungrila tlawmngaihna automatic-a awm thin kha a chuai ta em ni?

Tlawmngaihna te, aia upa zahna te kha kan khawtlang min phuarkhawmtu, kan social norms min siamsaktu a ni. Midang laka kan beisei tur leh mite'n kan laka an beisei tur, Mizo tana nun normal min siamsaktu te a ni. Kan ngaih hlut zawng, social value innghahna pawh an ni bawk.

Kum 1972-ah UT kan lo ni a, New Delhi atangin pawisa tau a rawn tet tan a. Kum 1987-a state puitling kan nih hnu phei chuan pawisa a lo lut tam ve ta. Hnathawk lova sum neih tum kan pung sawt a ni. Sum hi kan Pathian biak a ni ta deuh ber a. America ramah khu chuan an ram leh hnam ngaihhlut zawng ber chu zalenna, freedom a ni a, an foreign policy zawng zawng pawh a kaihruai a ni. Mizote hian eng nge kan ngaihhlut zawng tiin inzawt ve ta ila, ngaihdan hrang hrang lakkhawm atangin sum a tih theih awm e. Chuvangin sum lakah kan rinawm a, Mizo lakah kan rinawm lo a, mihring lakah kan rinawm ta lo a, sorkar lakah kan rinawm lo a, thenawm lakah kan rinawm lo a, khawtlang lakah kan rinawm lo a, mahni lakah kan rinawm lo a, Pathian lakah pawh kan rinawm lo a nih hi.

Tin, Foundation For Inner Peace chuan, “Kan thil tihah mawh kan phur tih hi kan pawm tlangpui a, kan thil ngaihtuahah pawh mawh kan phur tih erawh chu kan pawm lo tlangpui. Mahse kan ngaihtuahah hian mawh kan phur a, a vang chu hei hi kan duhthlanna bultanna a nih vang a ni. Kan thil tih hi kan ngaihtuahnaah a innghat a ni,” an ti. Chuvangin pawn lama kan rinawm loh chuan thinlungah kan rinawm tawh lo hmasa a lo ni thin. Chuvangin Mizo society hi, society dang ang bawkin, kan danglam mek a, dinhmun laklawh takah kan awm mek a, kan chi-ai bawk a ni. Crossroads-ah kan awm mek a ni ber. Kawng dik nge kan zawh ang a, kawng dik lo tih chu heta tanga kan ke penin a zir dawn a ni.

I hmuh ve chinah kut tling lova sum la lutte hian an tuar em?
Mizoramah ka awm tam lo a, mi tawngkam mai lo chu hriat ka nei tlem a. Kristian ram kan ni a, miin a tuh apiang chumi rah chu a seng mai tur tih hi thinlungin ka ring a. "Tisa lama thehtu chuan tisaa mi chhiatna a seng ang" tih hi a takin mi tawngkam atanga ka lo hriat ve danin a takin a thleng zel mai niin ka hria. Mahse kan sim chuang si lo a nih hi.

Kut tling lova sum lakluh chungchanga i ngaihdan?
Mizoramah hian piangthar tawh zawng zawng record chu Mizoram mipui aiin a tam zawk ang an ti thin a. Piangthar nawn kan tam vang a ni ngei ang. Kan khawtlang, sorkar leh chhungkaw nun erawh chuan van kai nun a kawk si lo. Mihring leh mihring kan inen pawhin kan rinna hian vanram min thlen phak kan in rinpui meuh lo.

Kan rinawm lohna zawng zawng (diklo taka rorelna thlengin) te hi a bulthut chu Pathian laka kan rinawm loh vang a ni mai em? Hei hian kut tling lova sum lakluh pawh a hrilhfiah nghal vek ni maiin ka hria. Piangthar kan tam a, piangthar dik, vanram kai ngei tur, Pathian hrin, dik taka sum lalut thin kan tlem a ni

Mizoramah hian rorelna dik a awm theih nan mipuite hian eng nge tih tur kan neih?
Mizorama kan problem ber nia ka lo thlir ve thin chu chhungril lama chhiatna, moral corruption hian min ei chhe nasa niin ka hria. Officer pakhat pawhin a sawi chu rinawm tak leh dik taka thil tih kan duh laiin, lainate, hmelhriat tha te'n min nek na thei lutuk a, dik lo deuhva thil tih a tul leh mai thin, a ti. Mipui hi tangrual ila, hotute dik lohna hi ‘do’ rawn thei ila chuan engkim a fel ang. Mahse a mipui/mimal rilru ber hi a corrupt tlat a, thil te reuh te pawh a it tlat hi eng nge a chhan ni ang? Kohhran mawhchhe chuang lovin mipui nawlpui Pathian thu man dan hi i lo thlir teh ang.

“ Rinna avanga khawngaihnaa chhandam in ni..” (Ephesi 2:8) tih hi kan la vawng a, piantharna tehfung atan kan hmang rim a. Mahse chumi rinna chu kan chhui ziaktluak thin si lo. “Nangin rinna i nei a, keiin thiltih ka nei a ni; i rinna chu i thiltih tel lovin mi entir rawh, tin, keiin ka thil tihin ka rinna ka entir ang che. Pathian chu pakhat a ni tih i ring a ni maw? I ti tha e; ramhuaite pawhin an ring a, an khur thin a sin.” (Jakopa 2:18-19)

Kan rinna hi rinawmna tling khawp rinna a nih si loh chuan ramhuai rinna level lek a va ni mai awm ve.

Isuan, “Mi an bawhchhiatte in ngaihdam chuan, in Pa vana miin a ngaidam ve ang che u. Nimahsela mite in ngaihdam si loh chuan, in Pain in bawhchhiatte a ngaidam bik lo vang,” (Matthaia 6:14-15) a ti a. Politics-a phuba lak kan chinna te, thenawm kan innekna te, kan innghirnghona zawng zawngte hi ngaihdamna thinlung kan neih loh vang a ni. Kohhran kan inpumkhat lohna te, kan intih thim themna te hi kan inngaihdam tawn theih loh vang a ni. Pawnlawia tawngkam tha si, thinlunga iner thim them siin kan awm a nih hi. Hetiang boruakah chuan a lem a nih ngawt loh chuan Pathian Thlarau hnathawh tak tak chu a harsa ngawt ang.

Heta Lal Isuan a sawi tak hi chu, Speaker altar call tumin inhlanin piangthar mah la, intellectual understanding atanga thutak hriatfiahnaah piangthar mah la, mite sual ngaidam thei khawp thinlung inthlakthleng i neih si loh chuan vanramah i lut chuang lo ang a ti a nih hi maw. Mizo zingah hian vanram lut tur kan tlem em vang em ni ang kan rinawm tak loh?

Matthaia 7:21-ah phei chuan Lal Isuan, “Lalpa, Lalpa mi ti nazawng chu vanramah an lut lo ang a; ka Pa vana mi duhzawng titu erawh chu an lut ang…” a ti ta deuh deuh a. Hlemhle te, rinawm lo te, hlepru te, inngaih ching te, diklo taka mi chunga titu te, dawthei te, ring lo te, tenawm te luh a thiang lo a nih chu. Thupuan 21:27-ah chuan, “Tin, thil bawlhhlawh reng a lut hauh lo ang a, thil tenawm tite leh dawt hmangte pawh an lut hek lo ang…” a ti bawk a. Ka rilru chuan Mizoram ramah hian vanram lut tur kan va tlem awm ve aw! ka ti deuh a ni.

Rorelna dik awm theih nan kalphung thlak a ngai em?
Kalphung structure thlak danglam em em a ngaih ka ring lo a, mahse, a tih dan system erawh chu thlak ngai turah ka ngai a ni.

Tunah hian Mizoramah dikna leh rorelna fel tluantling a awm theihna turin kan ram politics hi kan tinzawn vek a. Synod ngei pawhin hei hi rusum thlak nan a hmang deuh a ni. A dik tak chuan party politics leh power politics hi chuan kalphung a nei a, tihdanglam dawrh harsa tak tur a ni. Chu lo rengah tuna mipui zinga mite hi, tuna kan dinhmun atang hian, kan Pastor-te ngei pawh ni se, minister rinawm leh dik tur an awm thei dawn em ni? Kan system hian rinawm lohna a keng tel sa zawk a ni lo'm ni?

Chuvangin kan kalhmang kan thlak tur chu hei hi a ni. Kohhran leh lehkha thiam rualte hi mipui lamah tuan ta zawk ila. Mipui chanai tichingpen apiang ‘do’ rawn turin mipui lam hi tangrual ta zawk ila. Mipuite hi democratic ram kan nih angin hlauhawm thiam ta zawk ila, mipui hian dikna hi humhalh ta zawk sela, rorelna dik chu kan nei thei ngei ang. Heta tan hian NGO hrang hrang- YMA, students association hrang hrang leh NGO dangte pawh an tangkai thei ngawt ang. Hei hi kan thanharhna tur ber chu niin kei chuan ka hria. Ram changkang apiangah mipui an lal a, mimal zalenna pawh a sang bawk a ni. Ram hnufual apiangah hotute an lal a, mipui rahbehin an awm thin. Chuvangin mipui an thanharh a tul, hotute lam hi chu thangharh tak tak turin i beisei tawh lo ang u.