Kha Pa Kha

¢ Lalhruaitluanga Chawngte

Chu pa chu ka'n en thin a, a va han lungngai tak em!

Kekawr tlawn a ha a, a rawng chu a pawl, van dumpawl rawng aia tak hret a ni. Jeans niin ka hria. A tlang a arh danah kekawr tlang arh uar lai a nih ka ring.

Incheina hi a inthlak chak em a, keini ang duang chuan ka umpha lo; han um ve mah ila thli thaw um ang deuh a nia, rei lo teah a lo liam hman zel. Kan intih tlangval ve hnu-ah hian kekawr tlang arh leh a zuih chi te hi kan hmu ngun tawh em a, chuvangin, chu pa pawh chu hmanlai mi a nih ka ring chuang lo. Kekawr tlang arh an uar lai kha hman ni lawk a la ni tlat.

A kekawr rawng ang chiah chu kawr a ha a, kamis niin ka hria. A pheikhawk chu ka hmu chiang thei lo; mahse, a uk niin ka hria a, sahmul pheikhawk a nih ka ring.

Thing thutthleng varah a thu a, a lu chu a thur bam mai. Mi lungngai em ema chu.

A ke chu a dawrh deuh suah a, mahse, a lu a kun chal avangin a lungngai em em a ni tih a hriat theih. Nihawi par angin van lam hawi vah se chu, a thu dawrh ang reng bawk sia, hahdam takin a thu tihna a ni thei ang. Mahse, lei lam a bih ngar a, chu chuan khawvel a thlir ngam ngang lo a ni tih a lantir. A ban chu a malpui leh khup velah a nghat a, a zawi hnuang mai. Mi lungngai em ema chu.

A awmna hmun chu a ni nuaih mai; a bu ang thlapin a hnawk. Engkim mai chu a awmna tur hmuna awm lo leh a awm lohna tur hmuna awm vek ni berin a lang. Chhangchhe in ang maiin a hnawk a, zu zuar in ang maiin a tawp bawk.

A sir ding lamah chuan thingkung lian ang reng deuh mai hi a awm a, mahse, a kakpui chungah tute'n emaw an kih avangin a bul tawh. Tunlai khawvelah miin thingkung a hlut teh reng nen, tute inhlei phiangsenin nge maw lo kit pek ni! Ni lo, tute inhlei emaw kih a ni lo ang, a kihna hnuhma han enin a mam tlat. Uluk taka kih a ni tih a hriat. Thing kih mai mai te hi kan la pawisa lo khawp a, ram ruak tawh phawtah chuan chuan in sak emaw, eng emaw thil dang tih kan tum ngawt zel a, thingkung lo ding tha hle hle te hi ui miah lovin kan kit thawr zel a nih hi. Chuvangin, chu thingkung pawh chu, tute inhlei emaw kih a ni lo ang, thu deuh deuh te'n inti remhre takin an lo kit leh pek a ni ngei ang. Lo kit thawt thawt lo se chu a zar peng hrang hrang te chuan pharh takin thla a'n zar ang a, chu tlangval chu ni sa lakah a hliah thei tur.

Mahse, tute'n emaw lo kit thawt thawt mah se chu thingkung chuan a tuar tang tang a, vawiin thlengin a la ding ran mai. A bula tlangval thu pawh chu a hmu chiang khawp ang. Mahse, amah atangin thing hnah a chhuak tawh lo, thil hnawk mai lo chu.

Chu thingkungah chuan thil eng engemaw an kilh bet a, chu'ng chu a ni hnawk chu.

An thil kilh beh chu thingzai te, chartin te leh chartin phelsin te niin ka hria. An han kilh uluk em em mai lehnghal a, perek naran pawh ni lo, bawltu an tia'mawni, a herh-a herhluh chi ngatin a ni an kilh ni. Hetiang te chu phawi a har a, phawina lamah a thing-a te pawh tihkeh a awl asin mawle.

A chhehvel te chu a hnawk nuaih a, a hnawk mai pawh a ni lo, a ipik a ni. Politician thawveng thenkhat, an party-in sorkarna an chan avanga intithei em emte tal hrepna hnu ni awm a ni!

Chutiang vel karah chuan chu pa chu a thu ran mai. A ding lam atang te, a vei lam atang te leh a hmazawn atang te, kil hrang hrang atangin ka'n thlir thin a, hmuh tur dang a awm lo, mi lungngai em em mai lo chu.

Ngun lehzualin ka'n thlir a, tin, a thla ka la mawlh mawlh bawk. Mahse, thil pakhat chauh hmuh tur a awm, mi lungngai em ema chauh.

A chhungah ka lut mai ang tih hlauhawm khawpa chu lemziak ka bih vel lai chuan a ziaktupa tawngkam hrang hrang, he milem a ziak dan te leh a rohzia a sawi te chu ka bengah hian sana pui inkhawng ri tluk tluk ri ang maia chiangin a lo ri tluk tluk mai.

A ziaktupa chu pa lian pui mai, mahse, dam duai si a ni a, pa tuan rang hmel a pu lo. A hmuihmul leh khabe hmul te chu a inzawm deuh chuat a, a buk chhup bawk. A hmui hmul leh a sam te chu a var vo a, a hmel han en chuan in chhungah aiin ramhnuaiah thu se a inhmeh zawkin ka ring. Ramhnuaiah, thingbuk hnuaiah thu se, meizial lian pui fawp khu vang vang se, thawmhnaw man to tih velin a rilru a luah lo a ni tih hriat takin ral lehlam thlir veng veng se, amah mamawhtute'n va rawn thin se, chutiang chu ni se a inhmeh ka ring.

Mahse, ramhnuaiah ni lo in chhungah kan thu dun a, kan titi a nih kha.

"Lemziakmi i ni a, i kutchhuakah hian eng nge puangchhuaka i inhriat? Eng nge puanchhuah i tum?" tiin ka zawt a, chu thu min chhanna atang chuan a ni mi lungngai em ema nena kan intawn tak ni.

"Ka kutchhuak pakhat, roh deuh mai ka nei a," a ti a, a chil a'n lem leh rih, chutah, kuhva a'n hmawm leh te te a, a hmazawn thlir vang vang pah chuan a chhunzawm ta a:

"Thil hnawk deuh mai hnuaiah mi pakhat, beidawng deuh mai a thu a, a lungngai em em mai a. A bul vel chu a hnawk nuaih mai a..." tiin.

Chu pa chanchin chu min hrilh ta a, mi lungngai em ema chu. A sawi thiam vak lo, mahse, a sawi tumah a chiang.

A hmuihmul a'n tuai deuh thuak a, tin, a sawi chhunzawm leh ta a: "Miin an fak leh fak loh ka ngaihtuah lo a, chutiang pawh ka beisei chuang lo. Mahse, kei chuan ka duh khawp mai a, ka roh ve khawp mai. Hralh pawh ka hralh phal lo, foreigner te pawhin lei min dil tawh a, mahse, ka phal lo..."

Amah chu lemziakmi mai a ni lo, rimawi tum thiam pawh a ni a, hlaphuahthiam pawh a ni. Chu'ng thil hrang hrang avang chuan hriat a hlawh a, sum leh pai erawh a hlawh lem lo. Khawvelin a ngaihsan em em thil hrang hrangah talent ropui tak a dawng a, mahse, he khawvela 'ka chipui' tia a sawi vete teh dana teh chuan a hlawhtlinpui lo tihna a nih chu.

Mihring thinlungah hian thil engemawni hian thu a rawn sawi thin a, chutiang puangchhuak thiam, mi bik chu an awm. Chu'ng an thu puanchhuah chu khawvel timawitu leh tinuamtu a ni a, kan sawi thiam loh min sawi sak thintu an nih avangin kan aiawhtu an ni. Chutiang mite chu 'artist' ti ila a huam kim mai awm e. Khawvel hian a ngaisang a, a zah bawk. Chutiang puanchhuahna hmanraw hrang hrang - literature te, music te, lemziak te, milim ker te leh thil dang dang te pawh a la awm, mihringte tana a hlutna hi kan mawl poh leh kan hre pha lo ang a, kan fin poh leh kan hre seng lo thung ang. A thiamte chu mi chungchuang an ni a, a hrethiam phate pawh mi chungchuangte hlutna hre pha an nih avangin an chungchuang lo bik lo ang. Engpawhnise, lungngaih leh lawm lai, tah lai lei hlim lai, tin, awm mai mai lai thlenga min awm tlei thintu, kan mamawh thin chu pawisa leh car man to te ni lovin artist-te kutchhuak zawk hi a ni a, chuvang chu a ni khawvelin artist a ngaihsan ni.

Ka kawm mek-a chuan a rilru chhungril hi rimawi hmangin a puangchhuak thiam a, hla hmang pawhin a puangchhuak thiam. A sawia sawifiah chawp ngai lovin a lem nen thlap pawhin a puangchhuak thiam, lemziakmi a ni ka tih tawh kha.

Lemziakah eng nge a puanchhuah tih ka zawt a, "Chumi khami chu ka puangchhuak..." ti lovin a kutchhuak pakhat chanchin min hrilh teh daih a, chu chu ngaihnawm ti takin ka lo ngaithla a ni.

Eng engemaw ka zawt ka zawt a, ama chanchin kilkhawr deuh thlengin kan khawrh ta nual mai. Chutia a titi ka ngaihthlak hnu chuan a kutchhuak pakhat, a inpuanna chu hmuhnawm ti takin ka thlir a, mahse, mi lungngai em ema chu eng vanga lungngaia kun reng nge a nih tih erawh ka ngaihtuah chhuak pha ta chuang lo. A bul vela thil hnawk awm nuaih mai erawh van atanga rawn tla thla ni lovin, tu tute emaw phiangsenina an siamchawp ni ngeiin ka hria.

Mi lungngai em ema chu harsatna hrang hrangin a hual vel a, chu'ng harsatna te chu inkilh bur khawpa nghet a ni ngei ang. Chu'ng thil chu tu kilh nge ka hre lo a, rin erawh ka nei. A bul vel, hnawk em em mai chu midangte'n an thianfai thei lo niin ka hria a, an theih loh chhan chu an tum tawk loh vang nge an tum lo hrim hrim zawk tih erawh ka hre lo.

"A nih leh i hla-ah hian eng nge i puanchhuah?" ka ti thut a, thil dang teh chiam a sawi ka ring lo. Ka ring dik! Mahse, a hla rawn sawichhuah chu ka rin loh deuh a ni thung.

"Hlaphuahthiam tia sawi tlak ka ni lo, tin, chutianga sawi tham pawh ka ni lo, kan kuthleiin pahnih/khat kan thai ve mai mai a ni," a ti a, mahse, ka zawh luih tlat avangin a sawi ta a ni.

"Lemziakah chuan chutiang khatiang chu ka puangchhuak," ti lova a kutchhuak pakhat sawichhuak maitu kha a ni a, chutiang bawkin hla-ah pawh "chu chu ka puang" ti lovin hla pakhat a sawi leh.

Chu hla chu ka naupan lai atanga ka hriat than a ni a, Zofate zingah hian a hre lo an tamin ka ring lo. A thu chu - 'tlang tin mual tin' tih te, 'va tin reng' tih te, 'Zo bawm dingdi' tih te, 'Vautuahpui' tih te, 'romei zam chiai' tih te a ni a, ramngaw leh nungcha vel vanga lungleng, 'nature' ngaina em emtu pa pakhat kutchhuak a nih ka lo ring mai thin. A lo ni hauh lo.

Ramhnuaia thil awm, thil hrang hrang a ngaihtuah a, thingkung leh ramngaw, pangpar hrang hrang leh a bawmtu sava te, tin, a tuam veltu romei te, chutiang vel chu a ngaihtuah a, an hlimzia a ngaihtuah chuan a awt ta a ni. John Keats-a'n khawvel lungkham buaina kalsana Nightingale nih daih mai a chakzia a puanchhuahna poetry - 'Ode to a Nightingale' kha ka hrechhuak zawk a, "Khawvel buaina leh harsatnain a tihbuai phak lohte i awh thu i puanna hla a lo ni maw?" ti rilru chungin.

Ramhnuaia thil chi hrang hrang - hlim taka sava han chiar nek nek mai te, thingkung a lo insawi siau siau te, dingdi, tlangsam par leh parmawi chi hrang hrang lo vul chek mai te chu a'n ngaihtuah thin a, a awt ta em em mai. "An leng e hlim lai chenin... An ngai lo, tlei dang par, he lei chinah... Ka nuam e, an ianga hmatiang dawn ngai lo hun nuam... Aw, awm ve ngai maw hringnun?" a ti ta a ni.

Chu hla chu 'Ka nuam ve e' tih kha a ni. Heta 'nuam' tih hi 'a nuam ka ti' tih-a 'nuam' tih thluk hian an sawi teh chawk a, chutianga sawi thinte chuan mipui hmaah te an han sa awl awl thin leh ta nghal! 'I puan kha suk a hun a nih kha' tih-a 'puan' tih thluka 'nuam' tih tur a ni reng si! Mahse, chutiang ngaihtuah hman ka ni lo.

Harsatnain a sawisak zek hnute tan chuan ramhnuaia Pathian thilsiamte chuti taka an han hlim mai chu an va han awhawm dawn em! Chutiang awt pha, chutiang vel ngaihtuah phate chu mi vannei tak niin ka hria a, literature hmangin a ni emaw, painting hmangin a ni emaw, rimawi hmangin a ni emaw, eng hmang pawhin inpuang se khawvel hian a ngaisang thinin ka hria. Pa nuamsate aiin mihring nun hi an hmu fuh a, chu chu an hlutna tak pawh a ni.

Chutiang hla phuahtuin mi lungngai em ema lem a'n ziak chu mak ka ti lo. A ziak tur takin a ziah tur tak a ziak a ni. Amah chu Buta - Lalbuta a nia, keini ang rual - Mizo naupang chuan "Lead Buta" kan ti thin.

Mahse, mi lungngai em ema tuam veltu harsatna kha, ama chhuah chhuaha rawn chhuak ni lova a mihring puite ngeiina an siam chawp ni tlatin ka hria a, chu mawlh chuan a ni ka thin khei ni. A sir velah te khan luruh ro ang tha-a nelawm lohin tute emaw an nui then tha tlatin ka hria a, theih ni se amah hung phui tlattu thil hnawk chu thenfai ka va han chak kher em!