Pu Ditto-a ro hnutchhiah

¢ C Lalawmpuia

Thihna kut vâwtin a kaih mék lai chuan a khum sírah ka ding reng a. Lukham var thianghlim tak chunga a inkham pil käk leh a ruangam, naute lem dum të reuh të ang maia chër chhia chu ka thlir vawng vawng a. Tih theih eng emaw tak han neih ka va châk êm. A tàwpah zawng danglam deuh tak hian a rawn thaw sák sàk a. A hun a thleng tâ! Thih sual pawh a nei lo. Thihna meuh pawh Pu Ditto-a chungah chuan dam diaiin a lo thleng a ni ber mai.

Rev. William Howard, kan Damdawi In chaplain chu khum sír lehlamah chuan a thu bawk a. A Bible keu chu dim të hian a khup a. A lu kùnin, “Khawngaihnaa khat Pathian, i kutah a thlarau kan rawn hlàn e,” a han ti dam duai a.

A thutna atang chuan a tho chhuak a. Ka thinlung tawrhna rit tak chu min hriatpui ve a ni ngei ang, ka darah min rawn khawih a, “Läwm ila, nasa takin i hlim teh ang,” a rawn ti a. Chutah, a inher a. Engmah dang sawi lovin pindan kawngka chu dim të hian a pawt hawng a. Chhuah pahin dim të bawkin a nam khär leh ta a.

Nurse ka nih angin mitthi chunga ka tih tùrte chu ka ti zui ta nghâl a. Damlo khum sira dawhkan pawhdawh chu pawt hawngin, a chhunga Pu Ditto-a thil awm ang ang chu ka khâwm thuai thuai a. Tarmit hlui tawh tak, sawi bám mai te, bak meh chemtë, a then lai tuiêk tlar tawh leh Bible, khalh ngun avànga pawr fap tawh chu ka la chhuak a. A bâk thil dang a awm hauh lo. Mahse, beisei dang ka la nei tlat thung. Pu Ditto-a ro hlu ber, a tangkaraw pawisa tlang, a nun tihlimtu ber thìn kha. Chu aia ro hlu chu engmah dang a nei lo a nih kha. Eng emaw chen chu pawisa tlang chu ka hum vawng vawng a….

Veterans Administration Hospital hi Louisville, Kentucky-a awm a ni a. Ka thawhna TB ward lamah chuan Pu Ditto-a hi 1947 thlasik laia ka damlo enkawl hmasak ber a ni. Pu Ditto hi mi hang a ni a. America Tualchhung Indo lai khán New Orleans-ah piangin a nu leh pa pawh sal an ni nghe nghe. Naupang të a nih atangin fahrah enkawlna hmunah a awm a. Chu enkawlna hmun atanga a’n chhuak chu khawvêlah hian retheihna kawnga bul tan tha leh tùrin a se zawl chhuah a ni ber. Indo laia sipai hna rei lo të a thawk ve zauh tih loh chu ei khawp zawngin a inhlawh ni tin a. Amah lo khawngaihtu tu berin emaw bektë a zarsakah chuan amah chauha khawsain thawh tùr awm leh thawhna tùr a hmuh apiang a thawk zël thìn. Kum hnih kum thum liam tâah khán Louisville-ah a lo kal a. Vanduaithlâk takin a damlo chu a bawksawp ta reng mai a. TB chi khat avànga a kumkuruh bawr vêl pan hnai tuam chu Damdawi In a rawn luhpui ta a ni.

A awmna pindan ka va luh hmasak ber tum chuan a pan hnai rimchhia chuan min rawn bawh nghâl huk a. Pu Ditto-a mitmeng kha va hmu lo ila chuan tlan chhuah leh mai ka duh hial ang. “Good Morning, Pu Ditto, i inpeih emaw chu?,” ka han ti a. “Eng nge keiin ka hrethiam lo ve. |ül i tih chuan kei chu ka inpeih a nia,” a lo ti a.

Ka bual fai a, a mut puante ka thlâksak a. A taksa cher chhe lutuk tawh dim tëa ka’n kuai her vêl te chu rihna nei lo ni mai àwm hi a ni. A mitmengah na tak tuar tih a lang reng a. Mahse, thäwm engmah a chhuah hauh lo.

A pan tuamna ka phelh lai chuan insum zo lovin luak chhuak hian min rawn tur ut ut a. Mahse, hmai chuar nang chunga min rawn melhin, “Engtin chuan i tithei chu ni maw? Kei ngei pawh hian ka tuar thei lo a ni si a,” inthlahrung tak maia a rawn tih chuan ka dam hawk a. Hlim hmel pu takin ka lo nuih a, ka nui ri a hriat chuan ani pawh chu hlim takin a nui ve ta a. Bangbo takin kan inen dùn hé haw a. Chutah zet zawng rimchhia a bo zo ta. A hnu lamah pawh a pan rimchhia chuan min tibuai zui ta lo.

A puankawp sin chuan ka’n khuh tha a. A hmel a la hlim hlë. “Ka läwm e, tunah zawng ka dam huai ta mai,” a han ti a. A ban të reuh të chu sai hlak hlakin a rawn phar chhuak a. A khum bul pawhdawh chu a’n ban a. Pawhdawh atang chuan tangkaraw pawisa tlang pakhat hi a rawn phawrh chhuak ta a. “I thatnate ngaihtuah hian eng tham a ni lo ve. Mahse, tun ang khaw vâwt tawrhhlelhawmah hi zawng coffee sa ver vawr han lem pawh a châkawm viauin ka ring,” a han ti a. Pawhdawh chu a la inhawng reng a. A chhunga pawisa tlang 20 vêl, a thil neih dangte zínga darh niai pawh chu ka va hmu a. Chu’ng zawng chu he khawvêla a pawisa neihchhun a ni. Ka lawm e, tih paha han dawnsak mai ka hreh ta tlat a, “Ni lo, Pu Ditto, ka la thei lo vang. Khaw nawm loh hun atán tia i khâwl khâwmte an ni si a,” ka han ti a.

Chu veleh a mit meng a dul rawih a, lungngaihnain a hmel ëng a rawn hliah a. “Khaw nawm loh leh awm har ní a awm tawh dáwn hlei nem,” a rawn ti chuai rawih a.

Ka harh zawk mai. Tar chak lo leh rethei, engmah pêk chhuah tùr dang nei lo, thihna mai lo a hma lama hmabâk hlen tùr nei tawh lo chu, rilru nuam taka a mihringpuite chunga a tih theih chhun ka hlawhchhamtir ang maw. Rang takin, “Pu Ditto, a nih leh ka läwm e. Cofee sa tha tak han lem aia châk ka nei hlei nem,” tih pahin pawisa tlang chu a kut atang chuan ka lâksak ta a. A hmel pawh a rawn hlim leh ta.

Ni a liam zël a, ani erawh muangchangin a chau tial tial thung. Tûk tinin tih tùr tül ka va tihsak ziah a. Ani pawh dawhthei tak leh chhel takin a lo inpeih zël thìn. A pindan ka chhuahsan dáwn apiangin pawisa tlang a phawrh ziah a, “I thatna ngaihtuahin eng tham a ni lo ve,” a ti ziah bawk.

Pawhdawh chhunga pawisa tlang chu a tlem tial tial a ni tih ka hre reng a. Neih nei lo tawpa a awm hun chu hmuh ka hreh tak zet a ni.

Tunah zawng chakna rëng a nei ta lo. Mahse, a kut pawh amahin a chêt zo tawh lo tih thleng chuan pawisa tlang min pêk erawh a theihnghilh si lo.

Ni khat chu a pawisa tlang hnuhnung ber a thleng ta! A kut chu dim të hian pawhdawh lamah ka chawisak a, ka mittui tla tùr ka insum nasa ngei mai. A hmelah erawh chuan pawisa tlang dang a neih tawh loh avànga danglamna hmuh tùr a awm hauh lo. Pawisa tlang chu a’n lek chhuak leh a, a ngai tëa hlim hmel pu sang chungin zawi të hian a thu ngai bawk min hlàn leh ta. A rilru chuan engkim a dáwn zo tawh lo a ni ngei mai. Pêk chhuah hlimna chu a thinlungin a hre reng a, a neih lam leh a la bäng lam a ngaihtuah thleng tawh lo. Dim të hian a pawisa tlang min pêk chu pawhdawh chhungah chuan ka thlâk thla leh ta a.

Chawlhkár hnih dang a la dam a. Tûk tinin ka tih tùr ka va ti chhunzawm zël a. A mutbu te ka han thlâksak hnu chuan, “Vantirhkoh i ni e, ka tán Vantirhkoh i ni chiang e,” ti hian a phun sep sep a. Chutah, a kut chu pawhdawh lama chawisak a hun tih ka hria a. A ngai tëin pawisa tlang chu min pe a. A ngai têin ka dah kir leh ta thìn a ni.

A peih rei tawh dáwn lo tih ka hriat chuan Rev. William Howard, kan chaplain chu ka chah ta a. Ani chu a lo kal a. Naupang muhìl tan tawh thawnthu hrilh ang maia zawi leh dam hian Bible a chhiarsak ta a:

Tichuan, mipuite chu a hmuhin tlángah a kal chho va, tin, a thu a, a zirtirte a hnênah an lo kal a; tin, thü a sawi a, anmahni a zirtir a. Rilrua retheite chu an eng a tháwl e; van ram an tä a ni si a. Lungngaite chu an eng a tháwl e, thlamuanin an la awm dáwn si a. Thuhnuairawlhte chu an eng a tháwl e; lei hi an la rochung dáwn si a.

Ka rilru a kal thui ngei mai. Chu putar rethei tak, mi azawnga zawldawh leh thuhnuairawlh ber chuan natna tawrhhlehawm tak chu vuivaina nei hauh lovin a tuar a. Tunah, a hun tàwp tak takah hian chung lamin a chanvo tùra a zuatsak pawh chu a natna avàng chuan a bengkhawn thei lo maw? Ka thinlungah lungawi lohna a lo lian thut a. Chuti mai chu maw a chan tùr. Amahah hian chu mai chu em ni Pathian hian he khawvêla a nun chhan atán a ruatsak chu? A tawrhnate hi eng vang nge ni bîk le...?

Pawisa tlang hnuhnung ber hum chuan ka ding ngawi reng a. Chutah Pu Ditto-a thil dangte zíngah chuan ka vawm lût ve ta a. Chu’ng thilte chu ka fun khâwm a, ka funnaah chuan a hming ka ziak kalh bawk a. Chaplain hnêna an hlan chhàwn leh atán office lam ka panpui ta a ni.

Chu mi ni tläi lam, ka duty hun zawh dáwn têpah chuan kan chaplain, Rev. Howard chu ward-ah a lo kal a. Hmel hlim taka min melh chungin, “Pu Ditto khân ro tlem azawng a hnutchhiah che asin. I kawlsak ngei a duh ka ring,” tih pahin pawisa tlang kha a rawn phawrh a, ka kutah a rawn hmehbel ta a.

Pu Ditto-a hmel hlim sârh mai mittthla chungin tun tum zawng ihe lovin ka la ta. Chumi rual chuan chu thilpêk awmzia pawh chu ka hre chhuak ta nghâl a. A retheihna tilangtu mai nia hriain tum eng emaw zât he pawisa tlang hi lungngai takin ka dawng nawn ka dawng nawn a. Tunah erawh eng nge a nih ka hmu fiah ta chauh a ni. Awm thei pawha ka rin ngai loh, hausakna chhiar sen loh entirna a lo ni zâwk. Putar rethei të nia ka hriat thin, Pu Ditto kha a lo rethei hauh lo. A hausakna ram zau tak maiah chuan mihring thinlungin a neih theih zínga ro hlu ber ber, dawhtheihna leh tawrhchhelna te, inngaihtlawmna leh thuhnuairawlhna te, rinna leh hmangaihnate a nei vek a lo ni.

Damdawi In canteen lam ka pan a, coffee ka lam ta nghâl a. Tukverh bul dawhkan äwlah chuan thuthmun ka rem a. Khua a thim tan tawh. Tläi lam arsite pawh chung lamah an rawn de sep sep bawk. Chutah, cofee sa tha tak chu ka chawi a, ‘Pu Ditto, lei rochungtu pualin,’ ti hian tuma hriat tham lohin ka phun sep a (A legacy of Mr. Ditto by Doris Cheney Whitehouse).