TLANCHHIAT

¢ C Thanthianga

1966 kum chu a lo thar leh ta a. Mite chu an dan pangngaiin kum thar lawmin an hlim em em a, chumi kum chuan an tan hlimna leh lawmna a rawn thlen ngei an beisei theuh a ni. Kum a thar ang bawkin mi rilru pawh a thar a ni. In leh lo te, bungbelte leh mamawh tur tinrengte chu an ngaihtuah a, chumi kum chu hlim tak leh nuam taka hmang turin an inbuatsaih vel a. Dawrah thil thar, puante leh bungraw thar te, biak in thar te pawh, chutiangin nasa takin hmun tina mite an inbuatsaih a, Mission Vengthlang lam pawhin inkhawmna hrang an nei ta a.

February thla a lo de a, sikul te chu hawn a ni tawh. High school te chu February ni 10-ah hawn a ni. Aijal-ah chuan hmeichhe high school te din a ni a, school te pawh tha taka kal a ni. Kan school, MPC High School chu kan hlim hle a, kan pawlah students 21 kan ni.

Aijal Daily News February ni 28, 1966-ah chuan Letter to Editor-ah 18th Battalion Assam rifles lo chhuak turah Borhsap sawiselna "...chuvangin Pu Laldenga hian thudik a sawi laiin Borhsap hian bumna thu a sawi ve niin kan ngai lo thei lo. Tun chinah DC hian Mizo politics lo khawih ve tawh suh se," tih a chuang. Dt. 26 Feb atanga March 1 thlengin sipai 1000 vel Aijal an lo lut ta. Aijal khaw chhungah silai a ri zauh zauh.

School naupang zinga an titi tui ber chu 'War to Independent' a ni. Eng hunah nge? Engtin nge? Mi tin mai hian thuthang mak tak takte leh zan lama AMBUSH chanchinte chu an sawi laih laih zel a. Lehkhazirte chu a tui chiah lo theuh a, engemaw ngaihtuah riau chu kan nei theuh mai.

Sipaihote chuan 'bunker' te an siam a, indo tur ni awm takin an awm hlawm a. February ni 29-ah Treasury rawk a ni.

March ni 3-ah chuan dan pangngaiin sikul kan kal leh a. March ni 1-a treasury rawk thu te kan sawi vel a. Sipaihote chu khawlaiah hmuh tur an awm mang lo, patrol duty motor-a tlan zur zurte chu an hmuh theih zeuh zeuh a. Chawlhlawk kan lut a, zirtirtute chuan, "Vawiinah dar 12 atanga curfew a ni, mahni in lam pan nghal vang vang tur," an ti a. Tichuan rilru phawklek tak chuan kan tlan haw a.

Chungnunga te inah kan lut kawi a, U Sanglura te inneihna tui chawi vel kan rawt a, chung laite chuan tukverh atangin thlanmuala tlangval ram lam pan nguah nguahte chu an lang thei a. (Hei hi tuna Contact Sports Centre bul kawn atanga Mission Veng thlanmual lam han thlir phei a ni). Kan haw a, kan kawt atang chuan ipte aka tleirawl te te leh pa tar lam tawh ni awm tak takte field lam (tuna Contact Sport Centre) pana an tawng tur pawh hre lova kawna an liam ngiah ngiahte chu kan thlir a. Ram tana in leh lo kalsana thingtlang khaw hla tak tak atanga lo kalte an ni.

Khawlaiah chuan mi vei pawh an awm lo, pisa bang hmanhmawh tak takte mai lo chu. Chaw te kan ei a, zanah chuan kan dan pangngaiin kan mu leh a. Kei chu ka lo muhil nghet a, zan dar 10 vel atanga silai ri chu ka lo hre lo. Zankhuain silai chu a ri a, puakrang chi tin (MG tih loh) chu a ri a, rifle nen, bomb puak ri lah a chatlak lo. Zing lama ka han harh chuan hmun tin maiah hian a ri dut dut mai a, silai mu chuan 'Ving" a rawn ti thin a, "Engtikah tak min fuh ang maw" ti rilru reng chuan ka mu a, puan ka sin a, ka thlan dup mai.

4.3.'66-silai ri a reh theih si loh avang chuan zing thawh hunah chuan kawt kopang bulah kan tawm ta a, rawng chu kan bawl tho a. Zing chaw te kan ei a, silai ri pawh a reh ta deuh. Tuikhuahtlang-a Volunteer tlan zauh zauhte chu hmuhnawm ti takin kan en a. Chaw eikham chuan sikul kal theih si loh, kan awm mai mai a. Volunteer-ho chuan, "Hnehtu kan ni tawh mai e, nula leh tlangval zawng zawng thingpui buatsaihin lo chhuak rawh u," an ti a. Biak Inpui bulah chuan nula leh tlangval tam tak an awm a, "Thlawhna 12 a lo thlawk dawn a, kah thlak ngei ngei tur," tiin thu an sawi bawk a ni.

Silai chu a khat tawkin a ri reng a, khampheiah te chuan mi raltlan an inpu var vu vu a. Aijal chhuahsan mekte pawh an awm a, kan veng lamah pawh mi an lo tlan hle. Chumi ni (4.3) chuan helicopter 6 vel a lo thlawk a, mahse pakhat mah an kap thla lo. Kan thenawm te chu ram lamahte riah an tum a, an inpuchhuak a. Keini pawh chu puanthuah nen chaw eikhamah kan chhuak a, Pu Tawnruaia huan liamah kan awm ta a. Pu Darchiauva leh Pu Zuia te chhung nen kan thlang Vailui ral kawr kamah chuan veng lehlam (Khatla) naupang tap ri chu a ri chuah chuah mai bawk a, Vailui tui kan va chawi a, a kawng a hrehawm hle. In lamah ar in te khar a ngaih avangin kei chu haw leh tur ka ni ta a. Nihliap ka keng kir leh a, ni Thanmawii nen kan haw leh a. Kan thenawm thenkhat chu Pu Laia huan mawng lamah an awm a, min sawm ve nghe nghe.

Kan haw leh chu u Lianzuala te inah thiante an lo awm a, kan awm tlang ta a. Zanah chuan kan trench-ah Tluanga, Thara, Siama Venglai, Siama, TT Siama, Para, kei kan awm ta a.

Kan muhil ta a, kan han harh chuan a lo vawt nasa mai a. Tuikhuahtlang lamah mipui te thlamuanna leh sipai inpe tura sawmna a ri reng bawk a. Tluanga leh Thara chu an haw ta a, keini chu kan inah kan mu ta a. A tukah (5.3.) chuan an haw ta sang sang a, mei ka chhem a, ka chhungte pawh an lo haw leh ta mai a.

Chaw te kan ei fel a, trench khur chu kan siamtha leh ta a. Keini chu kan inah kan mu ta a. A tuk (5.3) chuan an haw ta sang sang a, mei ka chhem a, ka chhungte pawh an lo haw leh ta mai a. Chaw te kan ei fel a, trench khur chu kan siamtha leh ta a. El-a te thingzai kan pu chho a, Pu Darchiauva te chhung nen kan insiam tawm a, kan siam zawh chuan Tlanghmingliana pu te leh u Zochhuana te inrinna kawr, Tlanghmingliana pu te in zawn pheiah El-a te leh Tlanghmingliana te trench intawm tur kan siam pui ta a. Hetih lai hian nizana kan thianzaho kha kan ni leh tawh a. trench chu ka pa te'n an lo laih pui a, ni Dari ten vawk talh an tum a, ka pa chu a kal a, mahse a lo kir leh a, a laihpui ta a ni. Kan lai tan vel tihah chuan a lo ri ham ham a, kan en vel a, fighter 2 hi (a phir lo chi) an thlawk kual dun raih raih kan hmu a. "Khi khi a nih khi fighter chu" an ti a, kan thlir thap a.

Chutah a lo kual nawn leh chu a ri ta dur dur mai a, a puak uar uar a, a rawn bomb a, a kap bawk a ni. Ka pa chu ka chhungte ngaihven turin a tlan chho a, Pu Zuia inah a phei a, ni Laithangpuii chu trench kovah a thu a, 'ka fate kha ka fate kha' a ti a, luh zai pawh a rel lo.

Keini thianzaho chu culvert hnuaiah kan tlan a, mi pawh an lo tlan ve a. A pawn berah ka thu a, fighter-in field a pak te chu a hmuhnawm hle. Fiamthu te ka thawh a, nuihza lo fe fe pawh an tam mai. Kei pawh kan in tlangte a kapa ka hriat avang leh U-Zochhuani darthlalang te hial pawh a fuh tih ka hriat avangin kan in lam ka pan chho ta a. Chu tak chu ka thiante nena kan inthenna pawh a ni.

Ka chhuak chu, Pu Zuia a fuh tih ka hre leh a. Ka chho a, kan trench tlanchhiatsanah khan an lo mut a. A malpuiah a ni, a na lem lo. Nichina an ina a phei kha, an choka-a a awm lai kha a rawn fuh a ni. A mu them a ni awm e.

Kan in lam chu ka pan a, ka chhungte leh Maliani leh a fate leh Pu Darchiauva te chhung leh El-a nen an lo awm thap a. An lo him vek. Nu-Liani chu a lo chhuk a, Pu Zuia nupui a ni. Kan tawm ta reng a, chawhnu-ah chuan Pu Sawma'n 'Volunteer an tawlh dawn, tlanchhuah tur' a rawn ti a. Chutih lai chuan, kan trench bul chu an rawn kap khu laih mai a. Keini chuan 'tlan ngaihna a awm lo, kan tlan thei lo' kan ti a. 'Awm mah ula a pawi lo ang' a ti ta a. Chutah, Pa-Siampahranga a lo kal leh a, 'i tlan ang u... tlan kan ti ta mai' a ti a. Keini chuan, "Fimkhur rawh, an kap ang che," kan ti a. Ani chuan, "Hemi tlang hi tan nan an hmang dawn an ti," a ti leh zel a. El-a te unau chu a hruai thla a. Keini pawh chuan awm nuam kan ti ta lo a. Hmanhmawh zetin kan tlan ve ta a.

Keiin in ka kalh a, Pu Zochhuana te in hnuai, choka hnuai kan thleng a. A lo ri leh ta veng veng mai a, mahse, engmah ti lovin a liam leh ta mai a. Kan tlan chhuk a, El-a te trench khur bulah chuan Lalchhanhima a lo tap a, kan paw thla ta a. Tuikhur mawngah, Pu C Rokhuma huan mawngah kan phei a, Pu Huala in bulah kan chhuak chho a, Pu Laia huan bulah ZT-a kan tawk a. In lama thil lak leh tum a ni. "Han la teuh rawh," kan ti a, Pu Laia huan thlanga a khur chu kan hmu a. Pu Tawkruaia huan peng kan pel a, kei chu U Zothuama pui turin ka ding a. A phur nghahnaah ka lo nghak ta a.

A lo thleng a, kan kal dun leh ta zel a. Chumi hma, U ZT-a a lo thlen leh hma chuan ka ni Zothanmawii te ho an lo thleng a. Pu Laia huan mawng pan an duh a. Tichuan, Vailui kaiah chuan kan venga mi thenkhatte leh Bungkawn lam mite nen kan inhmu ta them thawm a.

Nakinah chuan U RB-a te, mi paruk vel an lo kal a, kan veng luh chhoh an tum a ni. Pu Darri-a te an lo thleng ve rup mai a. "Lungleng-ah i kal ang u, keini chuan kan tum," an ti a. Keini chu tum mumal kan nei thei rih lo, in lam kan haw leh phawt loh chuan, engmah kan nei lo. Tichuan, anni chu an kal ta a.

U Khawlkungi te chuan Reiek pan an tum a, fighter te a lo ri leh thul nen, keini pawh chuan ram hla lam pan chu kan tum ve ta a. U ZT-a te nen chuan kan thawkho ta zel a. Engmah kan neih loh avangin kan pui a, engkim kan intawm ta a.

Damdiai leilet-ah chuan U Lianthuami te leh U Khawlkungi te chu an lo awm a. Keini pawh chuan buk kan sa ta a. Zan thim tan tirh dawn tawhah chuan midang tam tak, U Hualkunga te ramah Chawnga, Hruaia leh midangte an lo thleng bawk a. Rama te pathum hi kutruak an ni a, U Huala te an pui a ni. U Huala te chuan kawmawl pakhat min thuah nghe nghe. Chaw te an chhum a, an zan kal leh ta a. Rama te chuan an zui zel a, zanah chuan Pu Liana, Pu Chhunga leh Pu Bawlkiaua te chu bungraw la turin khuaah an kal a. Khawvar lamah an lo haw leh a. Keini pawh kal ve kan tum ta a. Dar 2:15 AM velah chuan in lam panin, kan unau pahnih leh midang panga vel nen kan kal a. Pu Chhunga chu kan bungrua min kenpuitu atan, hlawhfaah a lo kal a, dar 4:30 velah khua kan lut a, Dawrpui lamah. A ri uar uar a, a sen phut mai bawk a. Kan in lam chu a reh hian a reh tlawk tlawk mai a.

Dim takin kan lut a, eng pawh chhi tha ngam lovin, kan thawmhnaw chu thingrem pakhatah kan beng a. Kan inpeih a, u ZT-a te inah kan chhuk vat a. A lo la inpeih lo a, chutah kan pathumin kan in lamah kan kal leh a. Kan chhuk leh a, dar 5 a rik chiahin U Sanglura nen, an in-ah (Nu Dari) kan la awm. Pu Chhunga kha chu a chauh avangin kan kalsan a, tichuan, ka haw leh ta vang vang a. Pu Chhunga chu kawngah, Pu Laia huan tlangah kan tawk. Thingrem ka phur a, ka hlau nen, kan tlan hlawk hlawk mai a. Kan han thleng leh chu, a lawmawm ngei mai. Tunah chuan Pathian zarah thawmhnaw hak thlak tur kan nei ve ta a ni. Tichuan, kan chhuak leh ta a. Tlawng ram lehlamah chaw te kan ei a. Ka thian- Lianzuala nen kan inhmu. Ailawng kan pan ta a, tui a awm si lo, a hahthlak hle. Kawngah chuan kan infinkhawm tam ta tial tial a, tawngtaina te kan nei a. Tichuan, khaw hnaih deuh tawha kan inhriatah chuan kan inghat a. Chaw te kan chhum a, keini leh U ZT-a te leh U Sanglura leh Pi Lalmawii te chhung nen kan ni ta a.

Fighter thawm chu kan hre reng a, Chawlhna a ni tih pawh kan hre mang lo. Kan chawlhnaah chuan ka muthlu zel. Nizanah Pu Zuia te chu an zan kal daih tawh a. Kan eirawngbawlnaa kan awm laiin kan puan tel 3 chu miin min ken sak a. Tlaiah chuan khawpui ri te kan hria a. Kan kal leh ta a, khua a dur a, thlipui nasa tak a inmung niin a lang. Ngaw kar te chu kan kal tlang a, khua chu rin aiin a lo hla a. Vaipuanpho lui hnar kan han kan chiah a, kan hmaah chuan mi thenkhat chu hlauvin thingzaina hlan pan chuan an lo tlan let a. Keini c hu kan tlang chho a, thlipui chuan min nuai ta a. Rial te a tla a, a lungchhiat thlak hle.

Thli a reh ta tihah chuan kan kal leh ta a, kan zawr vek a ni. A thim tan deuh ta mai a, khua chu kan lut ta a. Tlangvalin thlenna min lo ngaihtuahsak a, kan puanthuah kha in hmasa berah an lo dah lut a. Kan inthlak vel a, kan inhem ro a,he kan thlenna inah hian ka silai lem paina ka dah ta a.

7.3.1966 zingah chuan tui vawi hnih kan chawi a, thiante chanchin hriat duhin ka leng vel a. Lalthianga te ka hmu. Midang, kan vengte pawh tam tak chu sikulah te an awm, Pu Lawma te pawh. U Rosiami te chu biak in chhakah an thleng a. Chaw ei khamah chuan Pu Siampahranga chu Reiek atangin min rawn ko turin a lo phei a. Ni Ruali inah an awm a. Chaw ei kham chuan kan inphur chhuak leh a. Kei chu a hmasaah ka kal a, Reieka ka pu-i u te inah ka innghat. (Ka pu-i u ka tih hi ka pa oa, ka pu nupui hnuhnung, Pi Chhungi u a ni).

Ka hmelhriat hlui pawh ka hmu a, thleng tur te'n min sawm der a, a fel viau. Ka thiante thleng hmasate nen ka chhungte chu kan hmuak leh ta a. Ni Ruali ina innghat lovin ka innghahna Awii te inah chaw kan eikhawm a. Hemi ni hian Tlangthansiama nen kan leng vel. Lalngheti nu, Sihphir-a mi pawh kan thlen in bulah a thleng a, kan inhmu.

A tuk- 8.3.66-ah hian U Sanglura leh U Lianhnuni chu Pastor Challiana kutah an innei. Keimi ni hian Hluna te, Zawma (Dawrpui Vengthar) te ka hmu. Ni 9 hian kan insu- tui chhe tling rimchhe deuh maiah kan insu. Chumi zawnah Reiek tlang kan han en a, kan tawngtai a, 'Min vengtu chu Lalpa a ni' tih hla kan sa. A lunglen thlakin a lungchhiat thlak thei hle mai.

Aijal te chu a lang pe tuar a, kan in lam te kha- kan veng te- kan thianho te, lung chu a chhiain a leng a ni.

Tichuan, kan haw leh ta a. Hemi ni hian vawksa kan lei a, a hma niin ar kan lei bawk.

TT Siama'n ka silai lem a kawl a. Zan tin inkhawm a ni. 10.3.66 chu a lo eng leh ta a, in lama haw chu kan tum ta a. U ZT-a et kha chu Ailawngah an awm a. Tichuan chibai kan inbuk a, ka pu (pi pasal) chuan ka thingrem min chawi a, 'Nghawngkawl nen pawh i inhmeh thlep mai," a tih chu ka hre reng. Hemi tukah hian ka pum a na hle a, a na rei lo.

Kan kal ta a, Ailawngah u ZT-a te kan sawm a, an lo tum lo a. Tichuan Ailawng chu kan pel leh ta a. Thlipuiin min nuaina lai vel kan thlen chuan nu-Liani nau te a kaih a. Kan buai chak chak hle. Tui awmna kan pel fel chiah a ni a, El-a nen Ailawngah damdawi kan han lam leh a. Naute pawh a tha ve leh mai a. Tlawng kamah chuan eirawng kan bawl a, luiah chuan kan inbual vel a. Ka lu a hai hle, ka chau tawh hle a, ka huphurh nasa tawh mai a. Ka kalna tur chu ni sa tak mai, chho si hi a ni.

Kan hmaa mite kal thliai thliai chu kan hmu thei a. Thui lo te kan kal a, Tlangval u Zakhuma teho, Pu Savawma rawn zawn turte kan tawk a, kan inchibai a, u Lalmawia pawh an zingah a tel a, kan inpel fel a, thui lo te kan kal a. U Lalmawia chu min chhawk turin a lo kir a. In lamah puak thei thil te sipaiin an dap a, a hlauhawm avangin u Sawma nen kan haw ta a. Pu Paiha te pawh an lo thleng ve chiah a lo ni a.

In ka thleng a, kan sumhmun chu luah loh tih hriat fahran hian bawng ek leh hnahthel a lo let rum mai a. In chhung chu ka'n dap kual nghal a, radio hrui chu u Thanghnuna'n min lo hlih sak vek a. In hhungah chuan shawl te, thutthleng te, kan tlan hmaa naupang inkhualtelemna kha a lo inzam hnawk niai a.

Choka-ah chuan ka han lut leh a, chaw belah chuan chaw thing chu chaw tih pawh hriat lohvin a lo hing pherh a. Tui te chu upa tawh tih hriat fahranin a lo awm a, vawkchaw lah chu a hing hle mai a, atta hmeh hlawm, kan tura tih te chu a hmuar uarh a.

Rawng chu ka bawl a, thingpuite ka lum a, vawk chaw chu a belin ka hlui a. Kan veng vel chu a la reh tlawk tlawk mai.

Tlai lamah chuan kan chhungte pawh an lo thleng ta a. A tuk lamah thenawm te, tichuan kan lo pung ta zel a. Chawlhni a lo thleng a, Theological College-ah inkhawm tur a ni a. Ka va thleng chu hla no 75-na- 'Lal Isua kan thian tha berin' tih hi naupang leh puitlingte chuan an lo sa thap thap a. Hemi ni hian kan infin vek a, a nuamin a lungchhiat thlak hle mai. A tuk ni 14.3.1966-ah chuan kan sikul pawh hawn a ni. Keini chu Vawkzawn-ah Pi Zingi zawn turin kan kal a, a tukah in kan thleng leh a. Chuta tang chuan ralti ang reng leh thuthang mak pui pui leh silai ri zeuh zeuh karah kan awm ta rih zel a ni. n

(A ziaktu hian an tlanchhiatna atanga an ina a haw veleh 'diary' angin a thil tawn a ziak a, chu chu kan rawn chhuah a ni. Editor)