Ka hmangaih reng ang che

¢ Lettu : C Lalawmpuia

Hmabâk duhawm beisei tùr nei hauh lovin
jail táng pahnihte chuan Krismas an hmang dùn a,
zalènna hnuaiah an la hmang dùn leh dáwn a ni
tih rëng an hre phâk lo…

Tawng khat pawh tling thathum lo tùr thingtang täwi të, sír khata an tun chu an Christmas Tree neihchhun a ni a. Eng awmchhun lah a bul lawka bati bung täwi të, lo alh ve teng teng chu a ni leh mai. An ruai kil dun tùr pawh a va han beitham tehlul êm! Alu zai lep tlém të chauh. A mipa zâwkin a hmangaih ber tána thilpêk a rawn ken theih chhun lah serthlum pum khat a ni mai a. Rangkachak kensak thei tùr a ni asin maw le. A hmeichhia zâwk pawh chuan thir belthleng pakhat leh thirfian të bâk chhawp chhuah tùr a lo nei bîk si lo. Chu’ng thil a’n hmuh chuan a hmeichhia zâwk phei chu lungchhiain a tap ta hial a nih kha. A mawh lo ve.

1947, Russia sipaiho inkulhna Vorkuta hmunah a ni. Dr Alexander Thomsen, Denmark mi leh Olite-i, hmabâk beisei tûr nei chuang hauh lova chu lai hmuna tángte chu an ni. Mahse, chu hun khirh tak chuan an kára hmangaihna lo piang mék chu a pawlh dal zo chuang lo. Chu krismas zet zawng, an dam chhûngin an theihnghilh tawh hauh lo vang.

He khawvêlah hi chuan hlim lai ní te hi a rei thei lo, mahse tih tùr a awm thuai thìn. Chumi hnu lawkah chuan Dr Thomsen-a pawh chu Vorkuta atanga mél 2,000 zeta hlá, Stalino lamah hna rim tak thawk tùra hruai chhuah a ni leh ta.

Lungngaih hrehawm an tawrh kára an hlimna neihchhun pawh lâksak an ni leh zël chu thihna an tem lâwk a ni ngawt mai. An tán engkim a tàwp zo ta! Tàwp tawh kha a tàwp chiang lehzual ta. Vur sur seng seng kára Dr Thomsen-a, réla an chhuahpui lai chuan mualpho dáwn hauh lovin an tap dùn râwih râwih a nih kha. Tu mitmei nge maw an ven chuang ang le.

He khawvêlah hian thil mak tak tak a thleng fo va. Thil mak han tih hluai tùr a nih loh pawhin thil mak tak zawng a ni ve ngei ang. Ruai ropui kil tùr nei hauh lova an krismas hman atanga kum riat a vei leh chuan krismas hlimawm tak an hmang dùn leh ta tlat mai le. Chu hun chu lo thleng lo se, kum tam liam tawha an krismas hman kha an hre reng hauh lo vang a, hre reng pawh ni tehrëng se, awmzia a nei bawk hek lo vang.

Kum 10 teh meuh hrehawm an tuartir hnuah an puhnate chu a dik lo tih hriain Dr Thomsen-a chu Russian-ho chuan an chhuah ta hräm a. 1955 a lo inher chhuah chuan an khua, Denmark lam panin a haw thei ta. Beiseina thar nen Copenhagen a han thleng a; mahse, a hmá a lo thim hlë si. Tute pawh chuan rinhlelh mana an man tawh chu ram phatsantu hmuhin an lo hmu a. Thiam changin a lo kir leh tih lam an thlûkpui lo. A thian hlui te lahin hmel hriat loh pelhin an lo pel ngâwk ngâwk a. Chanchinbu lamah lah ram phatsana Nazi-ho thawhpuitu tiin a hming an tial ta deuh deuh bawk.

Han intunnunna tùr pawisa a nei lawi tawh si lo. Chutiang dinhmun akára inhlawhna han zawng tùr lah chuan bui lung tâwk ang hlauh a ni bawk si. A pawisa neihchhun chu an in awmna hmun, Augustenberg pan tùr rél ticket lei nán a hmang ta ngawt mai a. Chutah chuan an in thlengin a chuang ang a, an inah chuan a unaupa revolver neih kha a lo la awm ngei ang. Chu chu a tàwpna atán a thlang ta a ni. Thlan tùr dang nei miau hek lo.

Urlâwk zàn chiahin an in chu a va thleng ve ta hlawl a. Engkim a ngai tëin a lo la awm. Hun liam tawh te a’n suangtuah a, a lung a léng hlë. A unaupa pindan a pan nghâl a. Bati ëngah revolver chu a zawng ta. A dahna thin pawhdawh pakhat chu a’n pawt hawng a. Chutah le, revolver awzawng a lo awm lo! Eng thil nge maw ni ta ngai le? Lehkha pawimawh chi hrang hrang a lo inchhep teuh mai. Eng thu nge chuang tia a’n bih nâk chuan, ama chanchin hlir a lo ni a. Ram phatsantu a nih lohzia leh thiam a chan theihna tùr atána lehkha pawimawh hlir a lo ni. Phêk khat të chauh pawh chuan chanchinbua an puh hmingchhiatna chu a khuh zo ngei ang. Chu mai a la ni lo. Krismas Card pakhat a lo awm bawk a. Chu Krismas Card chu a’n keu hawng a. A unaupa Hans Peter-a kutziak ngei a ni. A hai hauh lo:

Unaupa duh tak, engtik lai mahin ka theihnghilh ngai lo che. Min enkawl thìntu kan ní, Katinka dam laia hlim taka kan infiam thinte kha ti raw. Kan nun hlui liam tawhte chhui dùnin eng tikah emaw kan la inhmu leh ngei ang tih ka ring tlat. Krismas chibai le –Hans

A unaupa Hans Peter-a chuan a theihna zawng zawng hmangin he’ng lehkha pawimawhte hi a lo la khâwm a ni ngat mai.

Anni unau hi naupang të an nih laiin an nu leh pate’n an thihsan a. An ní-in duat takin a enkawl zui ta a. Mahse, vanduaithlâk takin an ní pawh chu a boral ve leh ta mai a. Mi hrang enkawlna hnuaiah an sei lian ta a ni. Chu fahrah khawngaihthlâk tak pahnihte chu an inngaina êm êm a. Nu leh pa kára sei lian unau dang tam tak aiin an inhmangaih hial a ni. An lo puitlin hnuin Hans-a chu America lamah a kal ta a. Hna hrang hrang thawka inhlawh kualin ran vulh hna te, lu mêttu-ah te a tang zak zak a. Wisconsin University-ah a theih ang anga lehkha zirin zoology lam a zir ta a. Lehkha thiam thei tak a lo ni nghe nghe. Norway lam mi nula duhawm tak nupuiah a nei a. |awng a thiam avàngin Indopui a lo chhuah khán US Office of Strategic Service-ah a lût ta a ni.

Dr Thomsen-a pawh a unaupa ang bawka lehkha thiam thei a ni a. Doctor a zir chhuah hnuin Indopui tàwp lam khán Lubeck (Germany) lamah a kal a. Berlin lamah kal lehin chutah chuan tlawmngai páwl pakhat, Danish Red Cross-ah assistant hna a chelh ve ta a. Ni khata darkar 14-15 hna thawkin raltlanho zínga damlo lo enkawl chu a hna ber a ni.

Tum khat chu a chènna inah Russia sipai an lo lang hlawl mai a. Eng sawi set set lovin an rawn man fel der mai. Butirski Tan In, Moscow lamah an hruai zui ta nghâl a. A thawhna Danish Red Cross-ah khán a rûka Nazi-ho lo tanpui thìn an lo awm a. Pawisa tam tak hlawhin an damlo phurhna motor-ah an tlan chhuahna tùr an lo siamsak thìn a lo ni. Chutiang chuan a motor khalhtute leh an tirhkahte mai bâkah thawktu pawimawh dangte pawh an lo bäng hauh lo mai a. Hamburg lama Swedish lam thuneitu thenkhatte nen inthurualin thil an ti a lo ni. Chutiang vêlah chuan ani pawh rinhlelh káiin an rawn man a lo ni a. Engmah lah chu a lo hre ve hauh si lo.

Thiam loh chantir ngei tuma a chungthu an rèl chhûngin Moscow-ah chuan kum a liam a. Ni tin vuak tuarin ei tùr an pe tlem êm êm bawk a. A taksa pawh a rawih zo ta. Rei lo tëa fel mai tùr angin an hrilh chamchi a. Mahse, a tak thlen ni a her chhuak thei lo. A tàwp a tàwpah zawng thiam loh changin Vorkuta lam an panpui ta. Beisei tùr dang a awm thei ta lo.

Mi táng 2,00,000 zet an khung khâwmna hmun Vorkuta chu Arctic Circle atanga hla lo tëah a ni a. Lum leh vâwt tehna pawhin –52°C a kâwk vá reng mai. Mit tlin tâwk kil tinah vur a inchap zui mai a. He Tan In atanga tlan chhuah tum hi sawi tùr ting chuan an awm ve. Mahse, in se zawl chhuah pawh ni tehrëng se, han dam khawchhuah ngaihna a awm mawlh lo.

Chutah chuan Dr Thomsen-a chu an Damdawi Ina damlo zaitu atán dah a ni a. Táng satliah ngawt ai chuan a dinhmun a la ziaawm deuh àwm e. |um khat chu inentirna pindan pakhatah hian luh tumin kawngka a va kik karh karh a. Hmeichhe aw hian, “Lo lût rawh,” a lo ti a. Chutah chuan alawm, a nun khawih danglamtu hmeichhia a tawn tâk ni. Hmeichhe inkhai thli, hmai fang fel tak pu, a mitmenga zahngaihna hmél lo lang chuan damlo pakhat hi chiu tumin a lo buaipui mék a.

“Hello, Miss, kum tam ka lo mangnghilh tawh, ka hmuh che hian mipa ka ni tih ka hre chhuak zawk mai ka ti,” a han ti a. A sawi záwng chuan a hmai te chu a rawn sen tán tàn a. Chu nula chuan, “Ka pu, eng thil nge i sawi tâk?,” a lo ti ve a.

Chu chu Dr Thomsen-a leh Olite-i te inhmuhna hmasa ber a ni a, an inhmangaih tanna ní a ni bawk ang. An inhmangaihna erawh vawilehkhatah a pár chhuak thuai bîk lo. Ni tinin Damdawi Inah chuan an inhmu a. Eng emaw chánga an kut leh kut an han inkhawih fuh zauh cháng te chuan inhrethiam takin an nui dùn leh sak thìn. Tläi lamah an hnathawh te sawi dùnin an inkawm fo bawk a. Tläi khat erawh an inthup zo ta lo. Thomsen-a chuan Olite-i kuah chungin, “Olite, nangmah ang bawka táng ve mai ka ni a, engmah beisei tùr a awm hauh lo. Mahse, ka hmangaih che a ni, ka hmangaih reng ang che,” a ti ta hlawl mai a. Lungchim takin an infâwp dùn vawng vawng a. Chutah Thomsen-a chuan Olite-i lu khuhna puan chu an hlîp thla a. A lu a lo kawlh vek niin. Olite-i chu lungchhe takin a inhnip ta hlawp hlawp a. Vanneihthlâk takin véngtu sipaite’n an hre lo hlauh. Hetiang hian a chanchin a sawi ve ta a.

Teremetz, Latvia-a awm thìn an ni a. A pa chu thir deng a ni. Russia sipai-hovin an in leh lote an rawn chhuhsak a. Indo a lo tàwp khán Latvian Resistance an tih páwl a zawm ve a. Mahse, vanduaithlâk takin NKVD hovin an man ta hlauh mai a. Leningrad lamah hruaiin a lu an ziah kawlhsak a. Vorkuta lamah hian an hruai ta a lo ni.

A hmeichhia pawh chuan a hmangaih ve ngei mai. Mahse, chu bâk hmá han sâwnna tùr a awm thei chuang si lo. ‘Eng tikah emaw zawng kan inthen a la ngai ngei ang’ tih chu an changvawn a ni tlat si. Hun a liam zël a. Inthen ni êm a la her chhuak lo. |um khat chu Olite-i chuan, “Duh ber Thomsen, engtin mah ka then thei hauh lo ang che. Mahse, kan awm dùn reng thei dáwn lo tih hi a chiang si. Kan thih ní thlenga i hmél ka hmuh reng theihna tùr kawng khat chauh a awm…,” a ti ta hlawl a.

Chumi hnu lawkah chuan alawm krismas danglam tak chu an hman dun tâk ni. A hnu lawkah Thomsen chu Stalino lamah an sawn zui ta nghâl a.

Stalino Tan Inah chuan Thomsen chuan Olite-i lehkha a lo dawng a— “Duh ber, nau ka pai asin. Khawvêlah hian kei aia hlim an awm thei chuang lo vang. Tawrhna, nunrawnna leh khawvêl mihring tumah hian ka beisei hi min tihchhiatsak thei tawh lo vang,” a rawn ti a. 1950 December thla chuan mipa a hring ta a.

Hans Peter-a ve thung chu Vorkuta atanga hla takah America Intelligence Unit-a hotu chan changin Munich-ah a awm a. A unaupa a chhuah theih nán a theihna zawng zawng a hmang a ni ber. A hriselna hre chang lo lékin a bei zël a. Tun hma lama accident tâwka a lu a lo tihpalh tawhna chuan a rawn tibuai fo bawk. A chángin lu ná vàngin a’n chawlhsan leh rih a. Pangkhing zengin a rawn tlâkbuak thul. A chêt theih veleh a hna ngai bawk chu a chhunzawm zël a. Hnathawk satliaha inchhálin Russian-ho thilte a en ru thul. Kil tinah a unaupa chanchin hriat theihna tùr apiang a dap khâwm a ni ber.

Chutianga a beihna lamah chuan a unaupa an puhna kawnga lo inhnamhnawihte pawh chu a ching chhuak ta zël a. Thamna laa Nazi-ho lo chhuah ru thìnte pawh a dap chhuak ta zël mai. A tàwp a tàwpah chuan a duh ang a la khâwm kim thei ta. A ngainat êm êm a unaupa chu a chhanchhuak thei tawh ang.

1952 Deecmber thlaah chuan Hans-a chu an in lamah a rawn haw a. A lehkha pawimawh lâk khâwm zawng zawngte chu a pindan chhûnga pawhdawh pakhatah chuan a dah tha ta a. Rei rial lovin a hna thawhna hmun America lamah a liam zui leh ta a ni. Mahse, a kum leh October thla maiah chuan a thawhrim vànga a taksa awngrawp tawh tak chuan a tlinpui ta lo va. A unaupa hmu leh lo chuan a liam ta.

Chu’ng lehkha a’n hmuh chuan Thomsen-a chu a lawmin a lung a chhe tak zet a ni. A unaupa thawhrim azárah a tán khawvêl thar a inhawng leh ta. A chungthu chuan roréltute beng a thleng ta thuai a. An Prime Minister, HC Hansen pawhin pawi a tihpui hlë. Moscow lam kal tuma lo inpuahchah mék a ni a. Thomsen-a chungthu chu Russia mi pawimawhte sawipui a tiam ta nghâl a. Chutih rualin Thomsen-a pawh chuan Olite-i leh a fapate chu Denmark lama rawn hruai haw ngei tùrin a chah ta bawk. Olite-i lehkha tùr a ziak a. “Duh ber, min la hmangaih ve a nih chuan min rawn hrilh ta che,” tiin. A chhanna a rawn thleng a, “Ka hmangaih reng ang che,” tih a lo ni.

PM HC Hansen chuan a tiam ang ngeiin Thomsen-a chungcháng chu Russia mi pawimawhte a titipui a. Olite-i pawh chu an chhuah zui ve ta nghâl a. A hmá lawka an nufaa TB an lo vei avàngin erawh an chau dùn hlë.

Denmark lamah pawh Thomsen-a chanchin chu a lo thleng thuai a. Chanchinbu lam pawhin thiam lohna nei lo Thomsen-a chanchin chu dik takin an chhuah thei ta. Denmark sorkar pawhin Thomsen-a chu zangnadawmna atán sum tam tak a pe ta nghe nghe a ni.

December ni 12, 1956 chuan Thomsen-a leh Olite-i te chu an innei ta a. Kum 10 kal taa an inhmuh vawi khatna champha chiah a ni. Damdawi In hrehawm tak pindan pakhata mi táng pahnih, inhre tawn hauh lova an inhmuh tum te kha an hre chhuak ngei ang le.

Thomsen-a chuan a daktor hna a chhunzawm ta zël a. A nupui Olite-i, hmeichhe hmeltha, sam bu tha leih lawih tak leh a fapa nen chuan nun bul an tan thar leh ta a ni. n

(A Gift of Great Love by George Kent)