Herbie Wirth-a chu tunge vui ang?

“A…, vuina hun hmang tùrin Pastor kan ngen a. Keimahni lam atang pawhin pahnih khat chuan kan dinpui ve ang chu. Kan tih theih tâwkah a tha thei ang bera tih kan tum e.”

A va lungchhiatthlâk êm!
Herbie chuan amah vui tùr thian tha pawh a nei lo maw?

¢ Lettu : C Lalawmpuia

Kum 1971, February thla a ni a. Pastor-in biak in chhuahsan a, Herbie Wirth-a vui tùra thlànmual a pan lai chuan khawi lam tute mah an rawn pun khâwm a beisei hauh lo. Khua a nuam lo hlë lehnghâl! Thli thaw vûk vûk kárah chhum a zíng chuai a. Vur zàm a sur seng seng bawk. Chutiang khaw nuam lo hnuaiah zawng, vuina hunserh rei lo të a va hmang zawk ang a. A run däl chauh tùrin a va tlingtla thuai mai ang chu.

Ni hnih liam tâah khán ruang sawngbawltu lama an hotu pakhatin Pastor chu a rawn bia a. Wirth-a chuan chhûngte a neih loh thü leh a ruang pawh ka ui ka ar titu an awm loh thü sawiin, dàn pangngaia vuina hunserh hmansak tùrin a rawn ngen a. Chutiang chu a tán thil thar a ni hran lo. A hriat záwng an ni emaw, ni lo emaw, an chanchin sawi belh tùr leh han fak mawina tùr a hre chuang lo a nih pawhin, chutiang ngenna chu a tihlawhchham ngai lo a. A tihhlawhtlin ngei tùrah a ngai hmiah thìn. Wirth-a ngei pawh chu a Kohhran member a ni lo a, khawi lam Kohhran member mah a ni chuang bawk hek lo.

Chu putar të, Herbie Wirth-a an tih chu, in chhûng mamawh sekrek thil eng eng emaw zuara vâk kual thin a nih thü bâk a chanchin hriat a nei lo a. A nupui ngei pawhin a thil zawrh eng eng emaw chu a lo leisak ve tawh nghe nghe. A thil zuar rawn lût zuai, chiang lo taka a lo hmuh ve thin chu a hmelhriat vena awmchhun a ni deuh mai a. Pa të tak të, sam buang tháng, khuih pial zân reng leh hmangchang hre tak a ni. An mamawh záwng tak a rawn zuar lo chung pawhin, eng emaw tal chu an lo leisak leh mai thìn a nih kha maw le!

Chutiang thil zuar satliah, chhûngte sawi tùr pawh nei lawi lo vui tùr chuan tute nge maw rawn thawk chhuak rëng ang le?

Herbie Wirth-a hi mi inngaitlawm tak, mi dangte tána pawimawhna nei pawha inhre lëm lo, inngai hlu lo fahran mai a ni a. Kum 73 laia upa, ft.5 vêl chauh tùr, ria thal mai, kg.45 lo liam a buk lo vang tih tùr a ni. Chhûng leh khat a nei lo a, thian bulfûk han lèn pawh tùr a nei hek lo. Kum 1957-a thi tâ, a nu-in a rochun, in të fel ren rawn, var hlak maiah chuan amah chauhin a khawsa a. A eizawnna tláwm tak chu chawlhkár khatah ni ruk, khél lovin a tûk chhuahpui ngat ngat thìn. A hming tluan hriatsak pawh hi an awm meuh àwm lo e. Bazar ip lian tak pahnih a ak báwr luah thìn a. A chhûngah chuan nepnawi chi hrang hrang, bel suan chhan, nghawngawrh, hrûkpuan, bungbél hrûk faina leh pheikhawk hrui chenin a ak teuh thìn. A thil zawrh chi hrang hrang chu a man a inang tláng vek a. Rs.25 vek an ni. Kut phiar bel suan chhan pakhat erawh chu a to bîk a. Chu erawh chu Rs.50 man a ni daih thung. A thenawm hnäi lawka hmeichhe naupang pakhatin a siam, hlép nei hauh lova a zawrhsak a ni.

Tûk tin zíng dár 8:30-ah a in a chhuahsan a. Uluk taka a duan lâwk, kawtthler hrang hrang zawhin zàn dár 8 leh dár 9 bawrah in a thleng leh thìn. Dawr ak vâkkual satliah ngawtah a inngai ngai lo a. “Sumdawng ka ni a. Thil tha tak lo chu ka zuar ngai lo, ka zawrh kualna kawng pawh hi uluk taka ka duan lâwk a ni a. Hetianga ka vah kual hian in pakhat hi kum khat chhûngin tum thum chiah ka tlawh hman thìn. Sumdawng lë lo leh rin tlâk lo nih ni ka duh lo va. Ka thil zawrhte min leisak emaw, leisak lo emaw, min dawrtute chunga ka lawmthu sawi hi a ngai reng thìn. Mite hian mi nun tha tak hmuhin min hmu thei se, tih hi ka duh ber mai,” tiin a sawi nghe nghe.

“Bel suan chhan hi in duh dáwn em? Nghawngawrh sen pawh ka rawn keng asin. In fapa hian a duh lo’ng maw?,” awki sáng zangkhai vaha a han tih zawh hian eng eng emaw sawia mi han chhawnchhaih hi a peih hlë a. A nun khawhar tak mai chhâwktu atán titipui tùr a duh thìn a ni ngei ang. A hmangaih êm êm, a innghahna leh a thlamuanpui ber, a nu a ngaihtuah chhuak fo thìn a. Thal lai hi chuan Chawlhni tûk a piangin a nu thlàn lam a pan a. Zah takin pangpar buk mawi tak a va dah thìn. A nu thlàn bul sëtah chuan ama thlàn tùr pawh zuah sa ranin a awm tawh nghe nghe a. Kum 1968 March thla vêl khán amah vuina atána senso tül leh a thlàn siamna tùra senso tùr zawng zawng chu thlànmual enkawltute hnênah a lo pe lâwk diam tawh a ni.

Amah dawr thìntute zínga tam tak chuan Herbie-a thusawi, “Ka naupan deuh lai khán nupui neih nacháng lo hria ila tha tùr a lo ni. Chhûngte neih ve loh zawng khawvêlah hian kan mal ngawih ngawih mai,” tia a sawi an hre fur a. Mite khawngaih thla lâk tuma sawi pawh ni hran lovin, ama dinhmun leh a nuna a thil tawn tlang takin a sawi chhuak a ni ber.

Mahse, ani’n chutia a han sawi hlap hlap tawh chuan, lo ngaithlatu lung a kuai thuai a. “Chutiang a ni hlei nëm, Herbie! Thian tam tak i nei alawm!” tiin an lo chháng ngei a. “Ni khawp mai. Ka eizawnna hnaah hian mi tam tak chu ka tawng ni tin rëng a ni,” tih pahin a ip khai a chawi a. Hmanhmawh taka in dang panin a kal leh hlak hlak thìn. Nipui khaw lum lai phei chuan a chalah thlan a rawn bawl chhuak tiam a. Thlasikah erawh vâwt tih avàngin a meng tui hlap thìn. Mahse, chu putar ria thal mai chuan chhe të pawhin a pen muan phah ngai lo.

A tum hauh lo chungin chhungpuinu ber a lo buai tum chuan ninawm chan han chan cháng pawh a nei ve ni ngei tùr a ni. Chutiang hunah chuan a kawngka rawn kik karh karh pawh an lo chhàwn tha peih thìn lo a. Mahse, chutianga an lo dawnsawn hnû a, a lo kal leh hmasak ber chuan inthiam lovin an duh aia tam an leisak leh nge nge thìn.

Tute pawh chuan a mizia, a nunphung hrim hrim chu an ngaina a ni ber mai. A eizawnna kawngah rim takin a thawk a. A theihtàwp a chhuah a. Khaw lum êm êm laia tuisik no khat han lam zauh cháng a nei tih mai loh chu a lo thlàwna mi dìl a nei ngai rëng rëng lo. A thenawm hnäiah phei chuan thil zuara luh a duh ngai lo va. “In thenawmpa ka ni a, in kawtkaia thil zuar ni lovin, thenawm angah min ngai ang che u,” a ti tlat thìn.

Eng emaw cháng phei chuan amah dawrtute kawtkai vêla hnahthel ro tla khâwm leh kawng tihnawka vur inchhêk tun mai te pawh paih faisak cháng a nei fo a. Pa chak tharum ngah leh thawk hlâwk ni lo mah se, suahdur nen a thian ve tâuh tâuh thìn a. Hlim hmél pu takin, “Ka thawk chak ve thei lëm lo na a, ka ti ve thei viau a ni,” a ti thin a ni.

Thil zuara a vah kual zawh hnû, chawhnu lamah hian a in atanga hla vak lo, Petrol Station pakhatah hian a chàwl ziah a. Chutah chuan a pawisa nawi dawn te a tlangin a thleng a. Thut khawmuan pahin a duh záwng tak ice cream a ei fo mai. “Zial ka zu lo va, zu ka in lo bawk a. Ice Cream hi ka thlâk vena a nia,” tiin a sawi fo nghe nghe a ni.

In a thlen chuan sangha tin leh thlai tin dang eng emaw ei tùr a siam a. Chhangthawp, chhah taka butter tah nen zanriah atán a hmang thìn. Chumi hnûah ngunthlûk takin hmun a phiat a. Radio ngaithlâk pahin a pheikhawkte a nâwt tle chhunzawm leh thìn.

Inrinni tûk a thlen chuan zíng takah bazar panin a kal a. A chhangthawp duh záwng tak mai an zawrhna hmunah chuan chhangthawp siam thar lo thlen hmáin a va thleng phei fo va. Chawlhkár tluana a tla tâwk tùr a lei hnûin in lam a pan a. A hna ngai bawk a chhunzawm leh thìn a ni.

January ni 20, Inrinni tûk chuan Herbie-a chuan a in bul kawng dunga vur inchhêk hnawk zualte chu a thian fai a. Chumi hnû chuan a ngai tëin bazar lam a pan leh a. Dawr kawta chhangthawp tharlam lo thleng tùr a nghah mék lai chuan vawilehkhatah a tlu hnawk a. Biak zui tùr awm hauh lovin a chatthla nghâl der mai.

Chumi ni chuan a thenawm hnaivaite chauh chuan a thih thü chu an hria a. Chu thu thar chuan a barakhaih hlawm ngei mai. Tumahin a damloh thu an hre si lo. Chu putar të, inak bawr liaia kum tam tak kawtthlera vâk vêl thìn, hmuh tùr a han awm ta lo mai tùr chu rin harsa an ti hlawm tak zet a ni.

Ni hnih a liam leh tihah chuan chanchinbuah Herbert Wirth-a hming chu a vui hun tùr nen a lo lang ta a. Chutah zet zawng amah lo dawr thìntute chu, ”Kan Herbie kha em ni?,” tiin an inzâwt kual ta sup sup mai a ni.

Ukil nupui pakhat chuan ruang buatsaihtute a va bia a. “Chhûng leh khat, laina hnäi nei lo hi engtin nge vuina hun in tihsak thin?,” tiin a va zâwt a. Anni chuan, “A... Pastor thlahna tawngtai hmang tùrin kan ngen a. Keimahni lam atang pawhin pahnih pathum vêl chuan kan dinpui ve bawk ang. Kan tih theih tâwkah chuan a tha thei ang bera tih kan tum e,” tiin an lo chháng a. Chu nu chuan, A va lungchhiatthlâk êm! Herbie chuan amah vui tùr thian tha pawh a nei lo maw?... A nei ngei ang. Ka kal ngei tùr a ni, a ti rilru a. Herbie-a lo dawr thìntute thinlungah chu ngaihtuahna chu a awm ta theuh mai. Thenawm an inau a:

Thu lungchhiatthlâk tak a thleng tlat mai. Herbie kha a thi a nih chu.

A va pawi êm. A thil zawrh leisak ka duh a. Nimin lam khán ka ngaihtuah reng asin le. A tap zui hawm hawm a.

A thenawmnu chuan, “Tumah laina pawh a nei lo an ti a nih chu,” a rawn ti leh a. Ani chuan,”Tumah a nei lo maw? Nang leh kei tal kan kal ang chu,” tiin a lo chháng a.

Chanchinbumi pakhat, a eizawnna chungchánga Herbie-a lo kawm tawh chuan a vui ni hmá chiah chuan chanchinbuah ngaihhruina thü a rawn ziak a. Chutah chuan Herbie-a chuan a thih huna amah vuitu tùr an awm loh mai a hlauh thü a lo hrilh tawhte chu a rawn thai lang tel bawk a. Chu chanchinbu atang chuan Herbie-a lo dawr thìntu tam zâwkte chuan a thih thü an hre ve ta chauh zâwk.

Chumi zàn chuan Herbie-a thenawm hnäi, a tu a te pawh mai chuan Herbie-a chu lungkham berah an neih a. Eng emawti kawng taka mihringin nun khawharna kan lo neih theuh mai hian Herbie-a nun khawhar tak chu a zuk hmu fiah hlë a ni ngei ang. Amah thlahtu tùr an awm lo mai tih a hlauhna nun khawhar tak chuan an thinlung a rawn khawih ta hlawm a. Sawi chhuak lëm lo chuan, ‘Mahni chauh pawhin ka kal rëng rëng ang,’ an ti rilru ta fur mai.

A hma deuh lawka lung tha lovin a tihbuai, car zuartu putar pakhat pawh chuan Herbie-a a tawn ve tum chu a ngaihtuah chhuak a. Kawng dungah vur avàngin a motor a táng tlat mai a. Doctor-te ràwn pawisa lova, vur haia va intih vawh a ngam si lo. Chutih lai tak chuan Herbie-a a lo lang hlawl a. Vur chu a rawn then faisak ta mawlh mawlh a. Chu chu Herbie-a a hmelhriatna a ni. A nupui hnênah chuan, “Herbie-a vuinaah hian ka kal ve a tül a ni,” a han ti a. A nupui lah chuan lungawi taka bûk nghauh pah hian, “Kei pawh,” a lo ti ve bawk a.

Thenkhat thung chuan Herbie-a vuinaa tel ve chu an mawhphurhna, mi mal taka an tha bat liau liauah an ngai a. An kawppuite leh an thian hnäite hnênah pawh an sawi chhuak lo. Herbie-a vui ni chuan pa tam tak chu pisa hun pangngaiah ngawi rengin an chhuak a. Thlanmuala an nupuite nen an va intawng leh chu mak an ti hlawm ngei mai. High School zirlai te, College zirlaite pawhin an class hun kalsanin thlànmual an pan a. Intiam lâwk ang maiin an nu leh pate nen thlànmualah an inhmu ta hlawm.

Tar leh thalai, rethei leh hausa, mi ngo leh mi hang, mi chi tinréng chu vui hun hmá darkar khat, zing lam dár 9-ah chuan thlanmualah an kal khâwm ta chiam a.

Pastor chu thlanmual a thlen dáwn hnaih chuan motor tam lutuk vàngin a rawn kal hlei thei lo. Thlànmual luhna kawng dang pawh tùrin a inher ta ngawt a. Harsa tak chuan thlànmual a rawn tawlh lût ve ta. Thlànmual hnathawktute chu motor rem fel dàn ngaihtuahin a lo buai nasa hlë. ‘Mi challang leh langsar tak chumi nia vui tùr chu an awm emaw ni le?’ tiin Pastor chuan a’n ngaihtuah a. A motor a dah fel hnû chuan Herbie-a thlàn lam a pan ve ta. Chutah zet zawng, chu’ng mipui pung khâwm zozaite chu tu dang vui tuma lo kal ni lovin, Herbie-a vui tùra rawn pung khâwm an ni tih a hre ta. A mak ti chu a bing ta chuk chuk mai.

Thlànmual lah mipui chuti zozai dawl thei tùra buatsaih lâwk pawh a ni bawk si lo a. “Kan hnathawk zawng zawng nen kan che chhuak chung pawhin kan intifel zo ngang lo a ni,” tiin an director chuan a hnu lamah sawi nghe nghe.

Pastorin thlàn khur a pan mék lai chuan tu emaw hian thlànmual in, chhäwng 5-na chunga mitthi vui dár an khai thin chu a hre chhuak a. Tun hnäi maiah a hrui pawh vuah thar a ni nghe nghe. Chu dár chu kum 40 chuang zet hman lohin a awm tawh a. Rî a chhuah ngai tawh lo. Chu lam pan chuan a tlan a. Ral hla tak atanga hriat theih tùr khawpin a pawt ri ta vawl vawl a. Chhang khát takin darkar chanve chhûng zet a pawt ri ta a ni. A pawhna lamah a kut pawh a durh hial mai.

Dár 10:30 a lo rîk chuan vur sur seng seng hnuaia mipui sang khat chuang mah te chu Pastor chuan a’n thlir kual a. Herbie thlah tumtute thinlung chu a hmu chiang hlë ngei ang. “Herbie Wirth-a hian hetiang tak hian thian tha leh amah lainattu a nei ang tih hi a ring pha hauh lo vang. A chánga lungngaihna khawvêl ni fo thìn, vawiin khaw vâwt nuam lo takah hian Pathian a läwm ngei ang,” tiin thlahna thu lungkuai tak chu täwi fel takin a sawi a. A tawngtai zawh hnû pawh chuan tumahin tin zái an la rél lo. Hmél inhre tawn hauh lo tam takte chu eng emaw takin a phuar khâwm hlawm a ni. An zavai chuan chu lai hmuna an awm chu lawmawm an ti a, hahdamthlâk an ti a, anmahni lamah ngei pawh engthàwlna an hmu tlat. Thinlung lama an thâwk huai theihna hmun chu tumahin tinsan an hmanhmawh lo.

Herbie Wirth-a hian a phu lo thil a dawng hauh lo a, a nuna a hlawhchhuah rëng a ni. Amah vui tùrin mi tlém të chauh duh khawp mah se, a duh khawp aia tam a nunin a phur chhuak ta zâwk a ni. n

('Who mourns for Herbie Wirth?' by Joseph P Blank)