Engtin nge ruihhlo lakah thalaite kan venhim theih ang?

¢ Dr Lalthansangi

Kan thupui hmachhawp- 'Eng tin nge ruihhlo lakah thalaite kan venhim theih ang?' tih hi a chhanna han sawi mai tur a vang hle. Khawvel ram hrang hrang leh hnam hrang hrang te'n an buaipui leh enchhin chhoh zel, a chhanna awlai lo tak a ni. A chhanna bulfuk tak leh rualkhai thei mai awm loh chhan nia lang chu - mihring mize hrang hrang leh chenna boruak inan loh vangte pawh a ni thei ang. Chuvangin kan thupui sawi turah pawh hian kan hawl kual deuh a nih pawhin zau zawka ngaihdan kan siam theihna tur a nih beisei ila.

Awle, kan thupuiin a tinzawnte chu thalaite an ni a. Thalai chu eng ang mi nge, eng rilru pu nge a nih kan zirchiana kan hriatchian a ngai. |halai awm dan sawi mah ila, chu chu thalai zawng zawng awm dan a ni leh mai si lo. Engvang nge ni ta ang le? He'ng - chhungkua, khawtlang, zirna hmunin a kaihhnawih zirlaite, zirtirtu, zirna hmun leh pawlpui thiante leh Kohhrante hian 'thalai' nunah thui takin awmzia a lo neih vang leh 'thalai hun' a lo thlen chhoha a mawhphurtu eng kawng zawng emaw tala an nih theih vang a ni.

Eng ang hmalakna/invenna pawh sawi dawn ila, keimahni mize mil ang zela hmalak kan thiam leh si loh chuan hlawhtlin a har dawn a ni. Chumi ti thei tur chuan kan tinzawn kha chian phawt a ngai. Hmalakna awm thei awm hrang hrangte kan ram leh hnam zia chhui chungin sawi han tum ta ila:

Mahni inchianna hi invenna tha tak a ni a, amaherawhchu, Mizo te'n kan tlachham hle niin a hriat. Mahni inchian han tih chuan tu nge ka nih, eng nge ka tih theih a, ka tih tur eng nge, eng nge ka tlakchham, ka mizia hi eng ang nge ni tihte hi lo ni phawt se. Hetiang mumal taka ngaihtuah thei tura thalaite hmalakpui a ngai hle. Ruihhlo lo tem chhin a, a bawiha tang mek te'n an tih chhan an sawi tam ber pakhat chu thiante vang a ni. |hiante'na duh duha min kawipui theih chuan mize nghet kan nei lo tihna a ni dawn lo'm ni? Mahni chhia leh tha hriatna hmang ngam lo emaw hmanna chang hre lo emaw kan tam ta em ni ang? |halai ni mek leh la ni zel turte hi mize nghet, amahni ngaihtuahna hmang tangkai tura zirtir leh fuih an ngai tak meuh a ni. Chu hmalakna chu naupang te an nih lai atanga tan a ngaih avangin nu leh pate pawhin chhungkuaah kan fa leh kan naute ngun lehzuala kan enkawl a ngai tihna a ni. Chutiang bawkin khawtlang, zirna hmun leh Kohhran thlengin mi puitling chherchhuak tura kan tanrual a va ngai em. Eng nge kan ngaihhlut zawng emaw, eng anga hluin nge kan inngaih tih emaw hi tun kan khawvel hun tawngah hian thil pawimawh tak zinga mi niin a lang. Kan ngaihhlut zawng (value system) hian kan rilru a hruai a, chuvangin kan ngaihhlut zawngte hi eng nge tih kan chhut tel a ngai.

Rilru hriselin taksa hrisel a siam a, tin, taksa hrisel pawh rilru hrisel siamtu a ni bawk. He'ng- taksa leh rilru hrisel lo kara inveng tura tumna leh theihna neih that a har. Mahni kan inngaihdan hian mahni inrintawkna min pe a, midang min ngaihdanin tumna (will power) emaw mahni inngaihdan/kan hlutna nia kan hriat (self esteem) min pe a, chutiang nei tha chuan invenna hmanraw chak an nei fo thin. |halaite mahni inveng theia siam tur chuan a lera bawk mai lova, a bulthum atanga beih chhoh a ngaih avangin thalai tha siam tura naupang te te pawh ngaih pawimawh an ngai tihna a ni ang chu.

Ruihhlo ngaite hri vei tel ve pakhat chu 'dawt sawi' a nih avangin naupangte inchhung atangin leh chhehvel boruak an tawn hrang hrang atangin dawt sawi pawizia leh that lohnate inzirtir a ngai. Tumahin dawt sawi turin kan inzirtir lo a ni mai thei, mahse, kan awm danin a lo zirtir thei tho a sin!! Nuin, ''I pa hrilh suh aw!'' a tih emaw,''Hei hi chu sawichuak lo mai ang,'' kan tih emaw te hian naupang dawt sawi kan zirtir a ni.

Mahni dinhmuna chian hi a tul hle. Ruihhlo ngai pakhat chuan a ruihhlo tih chhan nia a sawi chu 'rual awh a tireh' tih a ni. Rualawh chu a tha ngei mai, hmasawn nan pawh a tha, mahse kan rualawh dan a dik em tih erawh kan ngaihtuah tel a ngai. Ruihhlo vanga rei lo te chhung rualawt lo nih kha a hlu em? |halai te'n kan nihna hrechiang ila, kan phak bakin kan khawsa em? Chhungte thawhchhuah sa daih lo chung chungin ka lo ba ve nghek mai thin em ni? Kan dinhmun kan chian chuan ruihhlo laka invenna kawng tangkai a nih theih ka beisei. Chutiang taka pawimawh chu naupang te nih lai atangin mahni nihnaa lungawite pawh inzirtir tel a ngaiin a lang.

Thalai hrisel tha pangngai chu a harh tur a ni a, chu bakah thil han tih kual vel an chak thin. Kan ram han en hian kan hunawl hnawhkhahna tur emaw, han hawi thawlenna turte a vang hle mai. Kan tuihalna nasa vang nge AR Ground vela thil tih awm reng rengah kan phurin kan bawr luai zel mai a, kha hmuna inkhelhna emawah khan kan tui vang leh a awmzia kan hriat vang a ni lem lo mai thei, mahse kan tuihalna tireh turin kan duh si. Thawkkhat lai khan Aizawl-ah 'pool' khelh a lar leh hle a, thalai chuan an bawr nghal zel mai. He'ngte atang hian thalaite tuihalzia a langin ka hria. Hetianga mi thenkhat te'n sorkar tih nghak lova infiamna hmun an han siamte hi ruihhlo laka inven nan pawh a tha hle ang. American pakhat Aizawla lo zin chuan heti hian a ti a, ''America ramah chuan internet an buaipui nasa lutuk a, thalaiin ruihhlo an ti hman tawh lo.''

Thalaite hun hnawhkhah nan nu leh pa te'n rilrua kan lo neihte hi thalai rilru nen a inmil lo te a lo nih chuan thalaite rilru kan hneh thei lo ang. Nu leh pa te'n tlawma la lovin kan fate rilru put hmang leh duhzawngte hriatthiampui tumin zir hreh lo ila. Tunlaiah media atangtein thalaite'n thil an hre chak a, chumi rualin kan rilru hi a nghet lo kan ti dawn em ni ang - kan inchei duh dan (fashion) kan thlak chak dan em emah te hian a langin ka hria. TV vela incheina hian kan khawlai a thleng nghal zel bawk si. Kan rilru leh duh dan a tlan chak a, kan nihnain a um pha si lo hi kan buaina bul ber niin a hriat. Chumi ti danglam tur chuan kan eizawnna leh zir dan kalhmangte hi her rem deuh ila. Economic development kan hman nghal theih turte hi dap chho tan ila, thil lian tak tum lovin kan phak tawk te teah lungawi ila, thalaite'n mahni kea din zir chho ila, hna a awm lo kan ti a nih paw'n kan inchhung ngeiah kan thawh peih loh thawk tura sum senga midang kan rawihte hi vei ila. Doctor pakhat chuan, ''Awmpui kan nei lo a, ka fate chu awmpui thawh ai thawk ula, awmpui atana kan sen thin hi in hmang vek dawn nia,'' ka ti a, phur takin an ti tiin a sawi a, heta tang hian zir tur a awm theiin a hriat.

Thalaite hian kan hlutna leh kan mawhphurhna kan chian a tul ta hle. |halaite ruihhloin a eichhiat nasatzia te, thalai nun chan ta tam ziate han ngaihtuah hian tih zui zel tlak a ni em? Lehlamah han thlir ila - tute nge he ruihhlo vanga hlawkte chu? No. 4 (heroin) ni se, khawchhak lam atanga rawn tawlh luh a ni deuh zel a, proxyvon ni se, Bagha lam atangin a lo lut a. Thawhchhuah nei si lo hian kan chhungte sum hi ram dangah kan nawr liam mai mai a ni. Ruihhloin a tih silawngte tlawmngaia enkawl hah chiah hi kan hlawh chu a ni si a, chuvangin thalaite thanharh a hun tak meuh meuh a ni. Ruihhlo hi sumdawn nana hmangte tan a hlawk a, a reh dawn hauh lo. Chuvangin mamawh lo theia kan insiam a ngai. Mamawhna (demand) a awm loh na na na chuan petu (supply) pawh a awm thei lo.

YMA branch hrang hrangin sikul chawlh laia programme an siam zinga ruihhlo laka invenna hawi zawnga hun siam te, tin, zirna hmun hrang hranga ruihhlo chungchang inzirtirnate leh Chawlhni inkhawmna hmunah te leh Chawlhni inzirtirnate hian awmzia a nei chho ngeiin a rinawm. Hmun pakhatah chuan Sande Sikul ban dawnin, a remchan dan azirin, an leader-in minute nga vel lek ruihhlo tel lova nun nawm dan tih a sawi thin. Naupang te'n zirtirna tha an dawn na na na chuan an nunah awmzia a neiin a venna tha tak a ni ngei ang.

Ruihhlo laka thalaite venna atan hian hmun bik leh tih tur bik an awm chuang lo, kan zavaia kan awmna hmun theuha hma kan lak hi invenna tha ber niin a lang.